بخشی از مقاله
چکیده
در شرایطی که بحرانهای زیست محیطی، کل نظام طبیعت را تهدید میکند؛ تغییر در مبانی اخلاقی، نگرش و تربیت زیست محیطی اهمیت شایانی دارد. آنچه در این پژوهش مورد تاکید است تاثیری است که نوع نگرشها و ارزشهای زیست محیطی بر نحوهی رفتار انسان با طبیعت دارد و تلاش شده است تا رفتار حفاظت از محیط زیست با تاکید بر تغییر در اخلاق، نگرش و ارزشهای زیست محیطی مورد بررسی قرار گیرد و با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تغییر در رفتار حفاظت از محیط زیست از طریق آموزش اخلاق، نگرش و ارزشهای زیست محیطی پرداخته شود. نتایج پژوهش نشان میدهد که قضاوتهای ارزشی که زیربنای اخلاق زیست محیطی را تشکیل میدهد، اثر مستقیمی بر چگونگی تعامل انسان با محیط زیست داشته و آگاهی رسانی در زمینهی دانش بدون توجه به اخلاق و نگرش زیست محیطی تاثیر محدودی بر رفتار زیست محیطی خواهد گذاشت. بر این اساس برای تغییر ارزشها و نگرشها و رفتار زیست محیطی، ضروری است به سطح عاطفی آن توجه خاص شود. شیوههای آموزش و تربیت زیستمحیطی بهویژه از جنبه مورد توجه و تجدیدنظر جدی قرار گرفته و در این زمینه نظریهی یادگیری اجتماعی در آموزش محیطی میتواند راهشگا باشد.
واژههای کلیدی0 آموزش زیست محیطی، اخلاق زیست محیطی ،رفتار زیست محیطی، محیط زیست، نگرش.
-1 دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بجنورد،گروه علوم تربیتی، بجنورد، ایران.
* نویسندهی مسئول مقاله: m.pouromran@gmail.com
-1 مقدمه
بحران کنونی زیست محیطی را با هیچ مشکل جهانی دیگـر از ابتـدای تاریخ تاکنون نمی توان مقایسه کرد (آشنانی و حسنی، 1387، .(1 بـی شک بحران هـای زیسـت محیطـی معاصـر زاییـده تربیـت ناصـحیح و جهالت عملی انسان می باشد و از جـدی تـرین چالشـهای پـیش روی محسوب می گردد (شاه ولـی ، 1386، .( 31 ایـن در حـالی اسـت کـه رفتار انسان در عمل نشان میدهد که ما فراتر از طبیعـت هسـتیم و در مورد طبیعت تمایل داریـم بـر مصـرف متمرکـز شـویم( اسچلسـینگر2 ،2004، .(76 حصول اهداف زیست محیطی تنها از طریق تعهدات بـین المللی ، غیرممکن است زیرا تعهد، امری درونی است بشـر بـرای بهـره گیری صحیح از محیط زیست،مجبور بـه وضـع قـوانینی اسـت کـه بـه طبیعــت نــه بــرای مصــرف بلکــه بــرای تــداوم حیــات در قــرن 21 بنگرد(جــاکوبس3،2004، .(41 انســان بــرای حفــظ ارزشــهای زیســت محیطی باید منش خود را با پایداری و پویایی طبیعت تطبیـق دهـد و با ایجاد تغییر در مبـانی فکـری و اعتقـادی ،عملکـرد خـود را متحـول سازد(محرم نژاد و حیدری، 1385، .( 70 بـرای ایـن مهـم ،آموزشـهای زیست محیطی نیازمند شناخت عواملی هستند که بر تغییـر داوطلبانـه رفتار تاثیرگذار شوند از اینرو آموزش پیرامون تعیین کننده های رفتـار در زمینه رفتار سازگار با طبیعت ضرورت می یابـد( جـاکوبس ، 2004، .(32 لذا نهادهای آموزشی به منظور اثربخش نمودن اموزشهای زیسـت محیطی نیازمند شناخت عواملی هستند که بر تغییـر داوطلبانـه رفتـار تاثیرگذار شوند از اینرو پژوهش پیرامون تعیین کننـده هـای رفتـار در زمینه رفتار سازگار با محیط زیست طبیعی ضرورت می یابد.
-1 آموزش زیست محیطی
آنچه بحرانهای زیست محیطی را تشدید می کند عدم تربیت و سوء تربیت زیست محیطی و جدی تر از آن عدم توجه به آموزش نگرشهای صحیح زیست محیطی می باشد(هانگرفورد4 و همکاران ،1980 ، .(45 بخش عمده این نابسامانی ها، به نوع
آموزشی برمی گردد که درک و باور انسان را نسبت به محیط خود شکل می دهد لذا امروزه همگان بر سر این مسئله توافق دارند که آموزش ،موثرترین ابزار و شیوه رویارویی با چالشهای آینده بویژه محیط زیست است و دستیابی به اهداف این نوع آموزش سبب استفاده صحیح از منابع و ضامن حفظ توسعه پایدار می گردد(میر دامادی و همکاران،1387، .(21 لذا در دو دهه گذشته موضوع آموزش زیست محیطی بزرگترین حوزه ای بوده است که تلاش داشته تا به عنوان یکی از عناصر اصلی فرایند آموزشی پذیرفته
1- Schlesinger 1- Jacobus 3- Hungerford
شود(سیمونز5، 2010، .(15-17 آموزش محیط زیست شامل کیفیت آب و هوا،رشد جمعیت جهان، منابع طبیعی ،تربیت شهروندانی که در زمینه محیط زیست و مسائل آن آگاهی دارند و می دانند چگونه آن را حل کرده و برای عملی نمودن راهکارها انگیزه داشته باشند(کریدل6،2010 ، .(339 آموزش محیط زیست، بخش بنیادین حفاظت از آن است و در پاسخ به بحرانهای بوجود آمده ظهور نمود و هدف آن پدید آوردن نوعی آموزش برای شکل دادن به شهروندی مسوول و فعال و مجهز به دانش و اراده برای ایجاد تغییرات آموزشی ، اجتماعی و محیط زیست بوده می باشد (داسکولیا و آجلیدو7، 2006، .(126 هدف از آموزش زیست محیطی ایجاد آگاهی، دانش، نگرش، مهارت و مشارکت شهروندان، و ایجاد حساسیت در افراد نسبت به حوادث و تغییرات زیستی و تاثیرات آن بر محیط زیست است تا با قدرت تشخیص و تحلیل مسایل زیستی بتوانند در ابداع روشها و حل معضلات آن مهارت کسب کنند(میردامادی ،اسمعیلی، باقری، 1387 ،.(22 در این زمینه چن8 ،هدف از آموزش زیست محیطی را رشد دادن سواد زیست محیطی در میان شهروندان آینده می داند(چن9، 1997، .(234-236 هونکه و همکاران (2001) معتقدند بهترین راه کاهش معضلات زیست محیطی، آموزش به مردم می باشد.وجود شهروندانی که از ارتباط بین زندگی و کیفیت محیط زیست آگاه باشند از ضرورتهای پایداری محیط زیست بوده و افزایش اطلاعات عمومی و علاقه برای شناخت مشکلات، اولین مرحله ی فرایند جلب مشارکت برای این امر است(میردامادی ،اسمعیلی،باقری، .(1387 نظام رسمی آموزش کشور در این زمینه می تواند نقش تعیین کننده ایفا نماید(مونرو10 و همکاران،(2007 مدارس ، اولین بسترهای آموزش منظم و هدفمند درسطح جامعه اند.محرم نژاد و حیدری (1385) در پژوهشی پتانسیل نهادهای مختلف در زمینه آموزش محیط زیست را مورد بررسی قرارد داده و آموزش و پرورش را به عنوان سازمانی که در زمینه آموزش زیست محیطی می تواند نقش تعیین کننده داشته باشند معرفی نموده است .نهادهای تربیتی با ایجاد شناخت و آگاهی در دانش آموزان نسبت به مسایل زیست محیطی ،تغییر نگرش و ایجاد بستر مناسب برای اجرای قوانین زیست محیطی شهروندانی تربیت می کنند که دارای وجدان زیست محیطی بوده و احترام به آن در آنها تبدیل به یک فرهنگ و عادت شود و قادرشان سازد بین برآوردن نیازهایشان از طبیعت و مراقبت از آن تعادل برقرار نمایند(تقیه،.(1390
1- Simmons 2- Cridel 2- Daskolia & Agelidou 1-Chen 4- Chen 3- Monroe
رفتار انسان بوسیله اندیشه هایش هدایت می شود لذا آنچه را که مردم در مورد زیست بومها انجام میدهند وابسته به آن است که درباره محیط زیست خود چگونه می اندیشند که این خود از تربیت و آموزش زیست محیطی نشات می گیرد( عابدی سروستانی،1387 ، .(56-57 تحقیقات نشان می دهد احساس مسوولیت ایجاد شده در سنین پایین عامل هدایت رفتار اجتماعی و محیطی در دوره بزرگسالی است از اینرو توجه به آموزش زیست محیطی از طریق محتوا، مواد و کتابهای درسی جزء نیازهای ابتدایی و اساسی محسوب می شود که در نخستین سالهای زندگی کودک به صورت رفتارمسوولانه نسبت به محیط زندگی فرد تجلی می یابد(قضاوی ؛لیاقتدار ،احمدی، .( 1387 امروزه مدارس باید به دانش آموزان در سطح وسیعی دانش و آگاهی های زیست محیطی را به موثرترین شیوه آموزش دهد و درک عمومی آنان را در مورد ان ارتقا بخشد( اسچلسینگر11 ،2004، .(76 آموزشهای زیست محیطی مدارس،اندک،پراکنده بوده و از رویکرد اصولی و انسجام برخوردار نبوده و سودمند و کاربردی نمی باشد. پژوهشی هایی که در این زمینه در داخل کشور انجام شده است همگی موید این امر است
.در این زمینه صالحی عمران و آقا محمدی (1387) در پژوهشی نشان دادند که دانش زیست محیطی معلمان مرد بیشتر از معلمان زن است اما نگرش زیست محیطی معلمان زن نسبت به مردان بیشتر است در حالی که از نظر مهارتهای زیست محیطی اختلاف معناداری میان دو گروه از معلمان مشاهده نمی شود.(.(16 عمل صالح و همکاران ( ( 1389 در پژوهشی با عنوان "بررسی عناصر طبیعت در کتاب فارسی دوم دبستان" نشان دادند که عناصر طبیعت در کتاب درسی کودکان از منظر ساخت دستوی- واژگانی در کمترین میزان قدرت و به صورت کنش پذیر و منفعل ظاهر شده اند، به آسمان و آسمانی ها بطور افراطی پرداخته شده و عناصر زمینی بویژه به زمین و آب و نقش حیاتی آن توجه کافی نشده و در کل کوششی هدفدار برای فرهنگ
سازی و گسترش دیدگاههای تازه تردر پیوند با طبیعت صورت نگرفته است)عنل عاحل و ًنکاران، .)9831 تقیه و همکاران (1390)در تحقیقی
با عنوان "بررسی برنامه های درسی مقطع راهنمایی با تاکید برمحورهای آموزش محیط زیست" نشان دادند که کتابهای درسی دوره راهنمایی درسطح بینش و مهارت زیست محیطی در وضع مطلوبی نیستند، با اهداف نظام آموزشی مطابقت ندارند .(6)این آموزش از طریق طیف گسترده ای از روش های تدریس و موضوعات به مخاطبان و معلمان انجام می پذیرد و به مربیان و برنامه ریزان زیست محیطی تعاریف مشخص ، راهنماها ، اهداف واستانداردهایی از آموزش زیست محیطی ارائه می کند و کمک می کند بطور موثر اجرایی
شود(مونرو12 و همکاران،.(2007 این نوع آموزش به تربیت افرادی فعال و آگاه نسبت به محیط زیست خود و یادآوری مسوولیتشان در حفاظت از آن نظر دارد و برای این هدف ، شناخت افراد نسبت به ابعاد مختلف بیولوژیکی، اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی محیط زیست و ارتباط آن با انسان را مورد توجه قرار می دهد(محرم نژاد و حیدری، 1385 ، .(71 آموزش محیط زیست که با ارزشها،رفتارها ،گرایش ها فعالیتها و اعمال مثبت سروکار دارد بازتابی از عنصر اخلاقی است و این عنصر درکنار عناصر تجربی،زیبایی شناختی و درک ماهیت پیچیده و بهم پیوسته محیط زیست یکی از چهار عنصر اصلی هر برنامه درسی زیست محیطی را تشکیل می دهد و بر این موضوع تاکید می شود که فراگیران با مسوولیت و تعهد خود در قبال محیط زیست آشنا شوند( عابدی سروستانی، شاه ولی، 1388 ،.(124 هدف، آگاهی بخشیدن به معلومات زیست محیطی هر فرد است بطوری که شخص ، ارزشهای محیط را درک کرده و در حراست از آن کوشا باشد و با فکر و تعمق در فرآیندهای زیستی به حمایت از آن بپردازد(دیبایی و لاهیجانیان ،1388 ، .(178برای اینکه این آموزش موثرتر واقع شود باید به صورت رسمی در مدارس و درقالب برنامه درسی اجباری آموزش داده شود این در حالی که در اغلب برنامه های آموزشی مدارس، برنامه های آموزش زیست محیطی حول سه محور دانش ،مهارت و نگرش تدوین نشده اند(سازمان محیط زیست، .(2000 در بیانیه تفلیس (1977) سطوح سواد زیست محیطی در قالب این اهداف بیان شده است:
