بخشی از مقاله
حفظ محيط زيست اساس توسعه پايدار
چکيده
موضوع حفاظت از محيط زيست در حال حاضر يکي از مه ترين مسائل در سطح جهان مطرح شده و در کانون توجه جامعه جهاني قرار گرفته است . سالهاي گذشته تلاش هاي زيادي براي تدوين شاخص هايي، به منظور بررسي عملکرد محيط زيستي کشورها صورت گرفته است که از مهم ترين آنها مي توان به شاخص پايداري محيط زيست ESI و شاخص عملکرد محيط زيستي EPI اشاره کرد که در حال حاضر به عنوان يکي از مهم ترين معيارها و ملاک هاي بررسي عملکرد محيط زيستي کشورها در جهان مطرح شده است . پايداري در عمل معادله اي است بين ضرورت هاي زيست محيطي و نيازهاي توسعه . توسعه پايدار، کلي نگري است که در آن ابعاد اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي و ديگر نيازهاي بشري را در بر ميگيرد. توسعه پايدار برآورنده نيازها و آرمان هاي انساني نه فقط در کشور و يک منطقه ، بلکه تمامي مردم را در سراسر جهان در حال و آينده را در بر ميگيرد. بر اين مبنا، توسعه پايدار مفهوم گسترده اي مييابد که همه جوانب زندگي انسان ها را در بر مي گيرد .فرآيند توسعه پايدار دو اصل ناسازگار، يعني پايداري زيست محيطي و توسعه اقتصادي را به يکديگر پيوند ميدهد. بنابراين مي توان بابرقراري تعادل بين ضرورت هاي زيست محيطي و نيازهاي توسعه گامي بزرگ در حفاظت از محيط زيست برداشت .در اين مقاله سعي بر اين است ،ابتدا مفهوم توسعه پايدار ،ابعاد و ويژگي هاي توسعه پايدار ،روند دستيابي به توسعه پايدار ،ارکان توسعه و شاخص هاي پايداري مورد بحث و بررسي قرار گيرد .
واژه هاي کليدي : حفاظت ،محيط زيست ، توسه پايدار، ابعاد توسعه پايدار ،شاخص ها
مقدمه
رشد جمعيت و گسترش علوم و فنون ، باعث برداشت بيرويه از منابع طبيعي و به مخاطره انداختن محيط زيست مي گردد. حفظ و حراست از اين عرصه خاکي وظيفه همه ملت ها و کشورها بايد تلقي گردد.محيط زيست تضمي کننده حيات رو به رشد نسل کنوني و نسل هاي آينده است و بايد با ايجاد بستر واقعي براي بقا و تعالي آن همواره به عنوان پيونددهنده صلح و دوستي مورد احترام قرار گيرد . البته بايد توجه داشت که توسعه پايدارمحيط زيست زماني محقق خواهد شد که تمام مؤلفه هاي آن از جمله مؤلفه محيط زيست ، از بدو شروع برنامه ها و سياست ها در فرآيند توسعه ، قرار گيرند. اين مهم زماني تحقق خواهد يافت که حفاظت از محيط زيست در سيستم برنامه ريزي در جايگاه مناسب خود قرار گيرد و از وزن لازم در برنامه ريزيهاي ملي، بخشي، منطقه اي و بين المللي برخوردار شود.با توجه به افزايش روزافزون اهميت موضوع محيط زيست در تعاملات بين المللي و نقش روزافزون آن در جهان ، طي سال هاي گذشته تلاش هاي زيادي براي بررسي روندهاي زيست محيطي در جهان در قالب شاخص هايي در سطوح ملي و بين المللي مطرح شده است . در سال ١٩٨٠ براي نخستين بار نام توسعه پايدار در گزارش سازمان جهاني حفاظت از منابع طبيعي (IUCN) آمد. اين سازمان در گزارش خود با نام استراتژي حفظ منابع طبيعي اين واژه را براي توصيف وضعيتي به کار برد که توسعه نه تنها براي طبيعت مضر نيست ، بلکه به ياري آن هم ميآيد. از مهم ترين شاخصها ميتوان به شاخص هاي توسعه پايدار سازمان ملل متحد در سال ١٩٩٥ اشاره کرد که در چهار بخش شاخص هاي اجتماعي، اقتصادي، نهادي و زيست محيطي تهيه شده و در اختيار کشورها قرار داده و مقرر شد تا کشورهاي عضو سازمان ملل متحد نسبت به تدوين شاخص هاي توسعه پايدار خود بر اساس چارچوب پيشنهادي، اقدام کنند. يکي از مهمترين رويدادهاي بين المللي که در زمينه توسعه پايدار وجود دارد، نشست جهاني توسعه پايدار(WSSD) است . کاهش تعداد افرادي که دسترسي به آب ندارد به نصف تا سال ٢٠١٥ ميلادي، به حداقل رساندن مواد شيميايي که بر سلامتي انسان و طبيعت اثرات مخرب ميگذارند تا سال ٢٠٢٠ ميلادي، نصف کردن سرعت کاهش ذخيره هاي دريايي و رساندن منابع دريايي به سطحي پايدار تا سال ٢٠١٥ ميلادي، کاهش روند از بين رفتن تنوع طبيعي تا سال ٢٠١٠ ميلادي، افزايش پايداري در استفاده از انرژيهاي تجديدشونده و برنامه ريزي براي تدوين برنامه اي ١٠ ساله در مورد توسعه پايدار از اصليترين توافقات اين نشست بود. تاکنون شاخص هاي محيط زيستي متعددي نيز براي نظارت بر فرايندهاي تخريب محيط زيست از سوي سازمان ملل متحد و دانشگاهها مطرح شده است . از اين شاخص ها ميتوان شاخص هاي توسعه پايدار سازمان ملل متحد، آرمان هفتم اهداف توسعه هزاره ، گزارش هاي شاخص هاي توسعه بانک جهاني را نام برد. يکي از مهم ترين اين شاخص ها که در حال حاضر به صورت گسترده ملاک مقايسه کشورها بوده و در خصوص حفاظت از محيط زيست به صورت سالانه منتشر ميشود، شاخص پايداري محيط زيست ESI و شاخص عملکرد محيط زيست EPI است که توسط دانشگاه ييل و دانشگاه کلمبيا و با همکاري مجمع جهاني اقتصاد منتشر شد.طبيعت و محيط زيست موهبتي خداوندي است که از مجموعه موجودات ، منابع و عوامـل و شرايط هماهنگي که در اطراف هر موجود زنده وجود دارد و ادامه حيات به آن وابسته اسـت به وجود ميآيد . محيط زيست محل زندگي و تأمين کننده ترين نيازهـاي اصلي انسـان اسـت و پديده مي اي باشد که هر روز بر اهميت آن مي افزوده مي گردد. فرهنگ عامل اصلي و به معناي موتور توسعه پايـدار و حفاظـت از محـيط زيسـت اسـت . بهبود محيط زيست زماني حاصل خواهدشد که محيط طبيعي و فرهنگي انسـان بـا هـم مـرتبط باشند.بـه عبـارت ديگر فرهنگ ريشه و ساختار اصلي توسعه همه جانبه است . توسعه پايدار يا( Sustainable Development( در حقيقت ايجاد تعادل ميان توسعه و محيط زيست است .
پايداري ميتواند چهار جنبه داشته باشد: پايداري در منابع طبيعي، پايداري سياسي، پايداري اجتماعي و پايداري اقتصادي.در حقيقت توسعه پايدار تنها بر جنبه زيست محيطي اتفاقي تمرکز ندارد بلکه به جنبه هاي اجتماعي و اقتصادي آن هم توجه ميکند.
توسعه پايدار محل تلاقي جامعه ، اقتصاد و محيط زيست است که در ادامه ابعاد توسعه پايدار و مولفه هاي آن ،ارکان توسعه پايدار و ويژگي هاي آن و راهکارهاي لازم در راستاي دستيابي به توسعه پايدار مورد بررسي قرار مي گيرد .
شکل ١- تعادل ميان توسعه و محيط زيست
مفهوم توسعه پايدار
١- کميسيون جهاني محيط زيست و توسعه (١٩٨٧)
توسعه پايدار توسعه اي است که نيازهاي زمان حال را بدون اينکه توانايي نسل هاي آينده را در تامين نيازهايشان به مخاطره اندازد، فراهم کند. به عبارتي ديگر توسعه پايدار به معناي حفظ تعادل ميان نيازهاي بشر و ارتقا شيوه زيست و حس رفاه زيست از يک سو و از سوي ديگر حفاظت از منابع طبيعي و اکوسيستم هاي متعدد ي که ما و نسل آينده به آن وابسته است ، مي باشد.
٢- در تعريف عام تر توسعه پايدار به عنوان يک فرآيند، لازمه بهبود و پيشرفت است ، فرآيندي که اساس بهبود وضعيت و از بين برنده کاستيهاي اجتماعي-فرهنگي جوامع است . همچنين از توسعه پايدار به منزله نيروي محرکه پيشرفت متعادلي متناسب و هماهنگ اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي تمامي کشورها به ويژه کشورهاي در حال رشد نيز ياد شده است .
٣- برنامه محيط زيست سازمان ملل متحد
توسعه پايدار را " پيشرفت کيفيت زندگي انسان ها با توجه به حفظ ظرفيت هاي سيستم تامين کننده حيات کره زمين " يعني برآوردن نيازهاي نسل کنوني بدون صدمه زدن به منافع کره زمين و بدون اينکه جلوي تامين نيازهاي نسل آينده گرفته شود، تعريف ميکند.
٤- بانک جهاني
توسعه پايدار را چنين تعريف مينمايد: " توسعه اي که دوام يابد". لمن و ککس (Leman and cox) نيز توسعه پايدار را چنين تعريف ميکنند: : توسعه پايدار روندي است که بهبود شرايط اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و فن آوري به سوي عدالت اجتماعي باشد و در جهت آلودگي اکوسيستم و تخريب منابع طبيعي نباشد.
٥- بر اساس گزارش ٨٠٠٢ (TIDE):
: report 2008 the Teachers in Development Education (TIDE) Annual
توسعه پايدار طيفي از مسائل مرتبط با هم را که ممکن است از طريق ٧ اصل يا بعد زير به يکديگر نزديک شوند را مورد توجه
قرار مي گيرد.
ابعاد توسعه پايدار
١-توسعه پايدار زيست محيطي٢- توسعه پايدار اجتماعي٣- توسعه پايدار فرهنگي٤- توسعه پايدار کشاورزي-٥ توسعه پايدار
اقتصادي٦- توسعه پايدار سياسي .
١-آموزش و دانشگاه
٢-صنعت
٣-دولت
٤-دانش و اخلاق
٥-ارتباطات
٦-محيط زيست
٧- امنيت
فلوچارت روند دستيابي به توسعه پايدار
شکل ٢-چگونگي روند دستيابي به توسعه پايدار
ويژگي هاي توسعه پايدار
١- توسعه پايدار يک فرآيند محسوب ميشود.
٢- توسعه پايدار مبنا و لازمه پيشرفت است . (نيروي محرکه توسعه محسوب ميشود.)
٣- توسعه اي متوازن است . (متعدل کننده و هماهنگ کننده جنبه هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگ جامعه است .)
٤- توسعه اي همه جانبه است (تامين کننده نيازهاي حال و آينده بشر است ) .
٥- توسعه اي بدون تخريب و مخاطره است .
ارکان توسعه پايدار
١- به حداقل رساندن مصرف منابع طبيعي تجديدناپذير ( مانند سوخت هاي فسيلي و منابع کافي)
٢- پايدار ساختن مصرف منابع طبيعي تجديد ناپذير (مانند آب هاي زيرزميني، خاک و گياهان )
٣- نگهداشتن حد توليد ضايعات و الودگيها در ميزان ظرفيت و جذب محلي و جهاني (مانند گازهاي گلخانه اي، مواد شيميايي نابودکننده اوزون و زباله هاي سمي )
٤- تامين نيازهاي پايه انساني و اجتماعي (مانند دسترسي به ابزرا معيشت ، حق انتخاب ، مشارکت در تعيين سونوشت اجتماعي و دسترسي به محيط سالم و خدمات پايه ).
بر پايه اين ويژگيها ميتوان گفت : توسعه پايدار مفهومي شکل يافته نيست ، بلکه بيش تر، فرآيند دگرکوني رابطه سيستم هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي را بيان ميکند. پايداري در عمل معادله اي است بين ضرورت هاي زيست محيطي و نيازهاي توسعه .
مفهوم جديد توسعه پايدار، کلي نگري است که در آن ابعاد اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي و ديگر نيازهاي بشري را در بر ميگيرد.
به اعتباري مهم ترين جاذبه توسعه پايداري در جامع نگري آن است .
شاخص هاي پايداري
اصولا براي ارزيابي و پايش بهتر هر موضوعي شاخص هايي تعيين مي شود براي توسعه پايدار نيز شاخص هايي در نظر گرفته شده است ، که امروزه شاخص هاي توسعه پايدار را به ٤ شاخص اصلي و٥٨ شاخص فرعي تقسيم بندي مي نمايند.
شاخص هاي محيط زيستي
محورها (اتمسفر،زمين ،اقيانوسها،درياها و سواحل ،آب شيرين ،تنوع زيستي)
شاخص هاي اقتصادي
محورها (ساختار اقتصادي-الگوهاي توليد و مصرف )
شاخص هاي نهادي
محورها (چهار چوب نهادي ،ظرفيت نهادي ) شاحص هاي اجتماعي
محورها(برابري و عدالت ،بهداشت ،آموزش ،مسکن ،امنيت ،جمعيت )
توسعه و ضرورت هاي حفاظت از محي زيست
وجود انواع آلودگيها، فرسايش خاک، گسترش فقر و نابرابري، رشد روز افزون شهرنشيني و حاشيه نشيني، کاهش تنوع زيستي، شيوع بيماريهاي نوپديد (ايدز) و بازپديد، ناهنجاريهاي اجتماعي و غيره از چالش هاي مشهود جامعه جهاني در آستانه هزاره سوم قلمداد ميشوند که تمام کشورهاي جهان اعم از توسعه يافته و در حال توسعه را تحت تأثير قرار داده است . بنابراين بايد در پي يافتن علل اين تهديدها بود و رويکردهاي نويني از توسعه را که به موازات بهبود شرايط اقتصادي و اجتماعي، پايداري محيط زيست
را نيز تضمين کند، مورد توجه قرار داد.البته بايد توجه داشت که توسعه پايدار زماني محقق خواهد شد که تمام مؤلفه هاي آن از جمله مؤلفه محيط زيست ، از بدو شروع برنامه ها و سياس ها در فرآيند توسعه ، قرار گيرند. اين مهم زماني تحقق خواهد يافت که حفاظت از محيط زيست در سيستم برنامه ريزي در جايگاه مناسب خود قرار گيرد و از وزن لازم در برنامه ريزيهاي ملي، بخشي، منطقه اي و بين المللي برخوردار شود.از طرف ديگر، با توجه به افزايش روزافزون اهميت موضوع محيط زيست در تعاملات بين المللي و نقش روزافزون آن در جهان ، طي سال هاي گذشته تلاش هاي زيادي براي بررسي روندهاي زيست محيطي در جهان در قالب شاخص هايي در سطوح ملي و بين المللي مطرح شده که از مهم ترين آنها ميتوان به شاخص هاي توسعه پايدار سازمان ملل متحد در سال ١٩٩٥ اشاره کرد که در چهار بخش شاخص هاي اجتماعي، اقتصادي، نهادي و زيست محيطي تهيه شده و در اختيار کشورها قرار داده و مقرر شد تا کشورهاي عضو سازمان ملل متحد نسبت به تدوين شاخص هاي توسعه پايدار خود بر اساس چارچوب پيشنهادي، اقدام کنند.از ديگر شاخص هاي مهم در خصوص موضوع محيط زيست ميتوان به آرمان هفتم اهداف توسعه هزاره اشاره کرد که در آن بر تضمين پايداري محيط زيست تأکيد شده است . اين اهداف و آرمان ها در بزرگ ترين گردهمايي سران دولت ها در سپتامبر ٢٠٠٠ در مقر سازمان ملل متحد در نيويورک به تصويب تمام کشورهاي جهان از جمله ايران رسيد. اين اهداف ، ٨ هدف کلي (آرمان ) ١٨هدف جزيي و ٤٨ شاخص را در بر ميگيرد که بر اساس تفاهم هاي انجام شده در اين نشست ، مقرر شده است تا کشورهاي امضا کننده اين سند، در يک دوره ٢٥ ساله يعني از سال ١٩٩٠ ( به عنوان سال پايه ) تا سال ٢٠١٥ به آنها دست پيدا کنند. اين اهداف ، کشورها را مکلف کرده است تا فعاليت هاي خود را در زمينه مبارزه با فقر، گرسنگي فراگير، نابرابري جنسيتي، تخريب محيط زيست ، ارتقاي آموزش و باسوادي، تأمين مراقبت هاي بهداشتي و آب سالم و بهداشتي متمرکز کنند. از بين ٨ آرمان مزبور مسؤوليت مقدماتي براي دستيابي به ٧ آرمان توسعه هزاره با خود کشورهاي در حال توسعه وفقير است . آرمان هشتم وظيفه کشورهاي توسعه يافته و ثروتمند است که متعهد شده اند تا به کشورهاي درحال توسعه و فقير براي پيشبرد اين اهداف به صورت بلاعوض کمک کنند.تحقق اهداف توسعه هزاره مستلزم اين است که کشورها در حوزه هاي اصلي از قبيل شيوه حکمراني، بهداشت ، آموزش ، زير ساخت ها و دسترسي به بازارهاي جهاني به حداقل هايي دست يابند. در غير اين صورت ، چنانچه کشوري نتواند خود را به اين حداقل ها که در قالب اهداف توسعه هزاره تعريف شده است برساند در دام فقر گرفتار ميشود که امکان رهايي از اين چالش اساسي براي آنها ميسر نيست و شاهد تخريب فزاينده محيط زيست ، عدم دسترسي به بازارهاي بين المللي، آسيب پذيري در برابر بلاياي طبيعي، تنش هاي اجتماعي و... خواهد بود. بدون شک ، بدون اتخاذ و اجراي
برنامه هاي منسجم و فراگير، تحقق اهداف توسعه هزاره ناممکن است . جدول يک ، ٨ آرمان کلان و ١٨ هدف جزيي توسعه هزاره را نمايان مي سازد.
قوانين محيط زيست
·قانون نحوه جلوگيري از آلودگي هوا مصوب ١٣٧٤
·قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست سال ١٣٥٣ ( با اصلاحيه سال ٧١)
·آئين نامه جلوگيري از آلودگي آب مصوب سال ١٣٧٣
·قانون مجازات اسلامي تعزيرات سال ١٣٧٥ قانون نحوه جلوگيري از آلودگي هوا مصوب ١٣٧٤
ماده ١٥ و ١٦: کارگاههايي که آلودگي آنها بيش از حد مجاز استانداردهاي محيط زيست باشد، در صورتيکه با تعيين و اعلام و ميزان آلودگي، و مهلت رفع آن يا با ممانعت از کار و فعاليت آن اقدامي بهتر ننمايند در پايان مهلت مقرر به درخواست سازمان حفاظت محيط زيست و دستور مرجع قضايي ذيربط که بلافاصله توسط مأمورين انتظامي به مورد اجرا گذاشته مي شود و از کار و فعاليت آن واحد جلوگيري مي شود.
ماده (٣١): پس از هر بار اخطار و پايان مهلت مقرر، جزاي نقدي تکرار و تشديد مي شود.
آئين نامه جلوگيري از آلودگي آب مصوب سال ١٣٧٣
ماده (٧): با نمونه برداري و نوع ميزان آلودگي هر يک از منابع آلوده کننده ، در صورت عدم رعايت استانداردهاي مقرر، سازمان
مراتب را کتباً اخطار و صريحاً نوع آلودگي و ميزان آن و همچنين مهلت رفع آلودگي را متناسب با امکانات تعيين مي کند.
قانون مجازات اسلامي تعزيرات سال ١٣٧٥
ماده (٦٨٨): هر اقدامي که تهديد عليه بهداشت عمومي شناخته شود از قبيل آلوده کردن آب آشاميدني يا دفع غير بهداشتي فضولات انساني و دامي و مواد زايد و ريختن سم در رودخانه ها و زباله در خيابان و کشتار غير مجاز دام و استفاده غير مجاز فاضلاب خام يا پساب تصفيه خانه هاي فاضلاب براي مصارف کشاورزي ممنوع و مرتکبين طبق قوانين خاص مشمول مجازات خواهند شد.
ماده (١) ضوابط استقرار صنايع و واحد هاي توليدي مصوب هياُت وزيران ٧٨.١٢.٢٦: در يازده دسته طبقه بندي شده اند. ماده (٢) صنايع بر اساس شدت و ضعف آلودگي و ديگر مسايل زيست محيطي در گروههاي شش گانه الف ، ب ، ج ، د ، ه ، و با مشخصات خاصي قرار گرفته اند. در مصوبه هيئت وزيران مورخ ١٣٨١.٧.١٦ تمهيداتي براي استقرار واحدهاي صنعتي در سه استان شمالي کشور تعيين شده است که در تابستان سال ١٣٨٢ سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور موظف به پيشنهاد اصلاحي آن شده است ....
قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست
ماده ١ - حفاظت و بهبود و بهسازي محيط زيست و پيشگيري و ممانعت از هر نوع آلودگي و هر اقدام مخربي که موجب برهم خوردن تعادل وتناسب محيط زيست ميشود، همچنين کليه امور مربوط به جانوران وحشي و آبزيان آبهاي داخلي از وظائف سازمان حفاظت محيط زيست است .
