بخشی از مقاله
کشاورزي پایدار، حفظ منابع طبیعی و محیط زیست
چکیده
امروزه با افزایش تولید کشاورزي به جهت رفع نیازمندي هاي رو به رشد جمعیت در حال گسترش، نگرانی در مورد آینده تأمین غذا براي مردم مطرح گردیده است . آلودگی هاي آب، خاك، هوا و فرسایش خاك، مقاومت آفات به سموم و گسترش کودهاي شیمیایی سبب گردیده تا به جهت حفظ منابع، برگشت به گذشته و کشت هاي صنعتی مورد توجه قرار گیرد. زراعتی که به هر صورت در عین پایین بودن بازده، سلامتی آتی بشر را تضمین می کند. در این راستا بیشترین توجه به سمت کشاورزي پایدار معطوف است. کشاورزي پایدار نوعی کشاورزي است که در جهت حفظ منافع انسان بوده، کارایی بیشتري در استفاده از منابع دارد و با محیط در توازن است. کشاورزي پایدار از نظر اکولوژیکی مناسب، از نظر اقتصادي توجیه پذیر و از نظر اجتماعی مطلوب بوده و با جایگزین شدن شیوه هاي نوین کنترل بیولوژیک با روش هاي قدیمی تر، موجب حفظ محیط زیست و کاهش خسارت هاي ناشی از کاربرد سموم دفع آفات نباتی، بیماري هاي گیاهی و علف هاي هرز و کودهاي شیمیایی می شود. درکشاورزي پایدار استفاده از کودهاي شیمیایی به خصوص آفت کش ها و کودها به حداقل می رسد. کشاورزي پایدار یک فرایند بیولوژیکی است و سعی در تقلید کردن از خصوصیات کلیدي یک اکوسیستم طبیعی دارد و عملکرد حداکثر از اهداف آن است. بعضی از متخصصین که بر جنبه هاي اکولوژیکی سیستم زراعی تاکید می کنند آن را کشاورزي ارگانیک، بیولوژیک، اکولوژیک، طبیعی و یا جایگزین می نامند. در این مقاله سعی شده است تا به جهت حفظ شرایط اکولوژیکی زمین به شیوه هایی نظیر دام- مرتع، جنگل زراعی، مبارزه بیولوژیک و استفاده از گیاهان تراریخته، اشاره شود و نقش کشاورزي پایدار در حفظ سلامت محیط زیست و منابع طبیعی تشریح شود.
واژه هاي کلیدي: کشاورزي پایدار، کنترل بیولوژیک.
1 کشاورزي ارگانیک
1-1 جنگل - زراعی لغت پایدار بر شرایط یکنواخت و با ثبات دلالت دارد. شرایط یکنواخت افق هاي دور دست را در بر می گیرد. عدم شناخت و اطلاعات کافی و فقدان تفاهم در مورد منابع، آب و هواي جهان و تنوع آن، تکنولوژي آینده، نقش مردم در کشاورزي و رابطه کشاورزي با محیط باعث شده است که پیش گویی در رابطه با آینده کشاورزي مشکل باشد. کشاورزي پایدار نوعی کشاورزي است که در جهت منافع انسان بوده، کارایی بیشتري در استفاده از منابع دارد و با محیط در توازن است . به عبارتی کشاورزي پایدار باید از نظر اکولوژیکی مناسب، از نظر اقتصادي توجیه پذیر و از نظر اجتماعی مطلوب باشد. جنگل زراعی، کشت توام درخت و محصولات زراعی است و در بسیاري از نقاط دنیا هنوز متداول است . سیستم هاي جنگل - زراعی به خصوص درمناطق حاره مجدداً مورد توجه است. جنگل- زراعی از نظر اکولوژیکی و زراعی نسبت به دیگر سیستم هاي زراعی قابلیت بیشتري دارد. در این سیستم، حرکت باد و آب کاهش می یابد و فرسایش خاك به حداقل رسیده، درختان با کاهش درجه حرارت شرایط میکرو کلیما را تعدیل کرده هوا را گرفته و آنرا مجدداً در خاك توزیع می کنند 1) و .(5
2- 1 تلفیق دام و گیاه در سیستم هاي زراعی ، برخوردار از شکلی دامداري هستند . در مناطق خشک ، دامداري به صورت سیستم هاي شبانی است. طی 40-50 سال گذشته ، در مزارع وسیع که نهاده هاي زیادي در آن ها مصرف می شود دامداري از زراعت جدا شده است. مردم چین انواعی از سیستم هاي زراعی همراه با دام را ابداع کرده اند که گیاه و دام در این سیستم ها در ارتباط با زنجیره ریزه خواري فرار می گیرد . در این سیستم ها برنج محصول زراعی اصلی است . زمانی که دانه برداشت می شود، کاه و کلش همراه با کود دامی در یک دستگاه هضم کننده بیو گاز به صورت کمپوست در آمده و متان حاصله از این فرایند براي پخت و پز و روشنایی استفاده می شود. لجن و لاي حاصل از دستگاه هضم کننده نیز براي تولید قارج خوراکی استفاده می شود . بعد از این که قارچ برداشت شد ، بقایاي ماده آلی هم به عنوان کود به مزارع برنج برگردانده می شود ، این سیستم از نظر مصرف انرژي و چرخش عناصر غذایی بی نهایت کارآمد است
.(4) 3-1 مالچ
پوشاندن زمین با کمک بقایاي گیاهی ، پلاستیک و یا شن و … جهت جلوگیري از رشد گیاه در اطراف محصول اصلی نظیر ریل راه آهن. مالچ زنده، کشت مخلوط یک گیاه کم رشد پوشش است که قادر است علف هاي هرز یک گیاه زراعی یک ساله تابستانه نظیر سویا یا ذرت را کنترل کند.
4-1 کنترل علف هاي هرز روش هاي کنترل علف هاي هرز شامل کاربرد ارقام قابل رقابت و یا اللوپاتیک و یا هر دو ، استفاده از بقایاي گیاهان اللوپاتیک به صورت مالچ و نیز سیستم هاي کشت مخلوط می باشند و بدین ترتیب توان رقابتی گیاه زراعتی بالا رفته و یا براي مدت طولانی در فصل رشد گسترش می یابد.
1-4- 1 گیاهان رقیب
در ارزیابی 25 گیاه زراعی که بر پایه درصد کاهش عملکرد آن ها توسط علف هاي هرز به عمل آمد ، گندم در صدر ، سویا چهارم ، ذرت هفتم و پیاز در انتهاي جدول قرار گرفته اند . اختلافات موجود در میان گیاهان زراعی در طبقه بندي فوق عمدتاَ به آهنگ و میزان رشد جامعه گیاهی ، فواصل خطوط کشت و احتمالاً چرخه زندگی آن ها بستگی دارد.
2-4- 1 گیاهان اللوپاتیک
تفاوت میان گیاهان زراعی در رقابت با علف هاي هرز ممکن است به تولید مواد بازدارنده اللوپاتیک توسط ریشه ها و اجزاي هوایی زنده آن ها مربوط باشد . ارقامی که مواد اللوپاتیک بیشتر تولید کنند بهتر می توانند با علف هاي هرز رقابت کنند . بنابراین انتخاب یک رقم رقابت کننده و یا اللوپاتیک می تواند کنترل علف هاي هرز را بهبود بخشیده و در نتیجه کاربرد علف کش یا شخم کمتري را امکان پذیر کند 1) و .(2
5-1 کنترل بیولوژیک با کمک بسیاري از حشرات علف خوار و یا حشره هایی که پارازیت دیگر حشراتند می توان با بسیاري از آفات به طور طبیعی مقابله کرد؛ نظیر حشراتی چون زنبور تریکوگراما که در شمال کاربردش موفق آمیز بوده است.
امروزه بحث استفاده از گیاهان تراریخته که مقاوم به حمله حشرات هستند و یا خاصیت اللوپاتیکی زا به آنها القا کرده اند مطرح است. این محصولات با کمک انتقال ژنوم مقاوم به یک بیماري یا آفت از طریق یک پلازمید و یا ویروس تک یاخته اي اولیه گیاهی مقاوم به آفت را ایجاد کرده اند . و لذا نیاز کمتري را به کاربرد سموم است . از طرفی در عین افزایش پاکیزگی محیطی گروهی مخالف آن بوده و علت را هم در این می دانند که از تلقیح بین گیاهان تراریخته و علف هاي هرز هم خانواده ممکن است که گیاهان علف هرزي با خاصیت غیر عادي پدید آیند به عبارتی با یک ابر علف هرز روبرو شویم که در آن صورت روش هاي معمول جهت نابودي آنها ممکن نخواهد بود. امروزه بیشتر به دنبال راه هایی از طریق اصلاح نباتات هستند تا با روش هاي شبه طبیعی در طی فرایند تلقیح بین گیاهان و جد اولیه آن ها که توان تولیدي پایینی داشته ولی مقاوم به آفت هستند گیاهانی با قابلیت تحمل پذیري بالاتري را پدید آورند که حتی الامکان به محیط بهداشتی اطرافمان ضربه وارد نکند . از طرفی بحث سلامتی کشاورزان که به علت تماس با حشره کش ها به خطر می افتد مطرح شده است و لذا توجه به آن ضروري می نماید . با توجه به این موضوع در سطح بین المللی تحقیقات زیادي در این زمینه صورت گرفت و در نهایت بالاخره در سال 1995 تولید محصولات تراریخته به حد تجاري رسید . رغبت به کاشت این محصولات به حدي بود که طی چند سال میزان ارزش تجاري مصرف بذور از 1 میلیون دلار در سال 1995 به بیش از چهار میلیارد دلاردرسال 2002 رسید 1) و .(3
از طرفی در امریکا EPA (سازمان حفاظت از محیط زیست) مجوز استفاده از این محصولات را صادر کرد . 5 گیاه زراعی عمده که ارزش صادرات سالانه اي بیش از 75 میلیون دلار داشته اند ، عبارتند از : ذرت ، گیاهان علوفه اي ، سیب زمینی ، چغندر قند و گندم . در این بین سهم کشورهاي در حال توسعه در کشت گیاهان تراریخته افزایش یافته و از 14 درصد در سال 1997 به 30 درصد در سال 2003 رسیده است . به عبارتی در حدود یک سوم سطح زیر کشت این گونه محصولات به کشورهاي در حال توسعه اختصاص یافته است .
کشور ما ایران نیز با توجه به رشد روز افزون این محصولات در سطح بین المللی کار بر روي این گونه محصولات را آغاز کرد و در نهایت اولین نوع از این محصولات تحت نام برنج Bt و به نامهاي آمل 1، آمل 2 و آمل 3 تولید شد ولی با مخالفت سازمان محیط زیست روبرو شد . مخالفین این گونه محصولات معتقدند که گیاهان تراریخته داراي صفات دایمی نبوده و از طرفی در شرایط زیست محیطی ممکن است به آفات مقاوم شوند .
در پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا نیز تاکید زیادي بر انجام ارزیابی و مدیریت مخاطرات احتمالی شده است. دو ماده این پروتکل یعنی مواد 15 و 16 مربوط به ارزیابی و مدیریت مخاطرات هستند. در ماده 15 اصول انجام ارزیابی مخاطرات آمده است. این ماده بیان می دارد که ارزیابی مخاطرات باید براساس آخرین اطلاعات علمی موثق به منظور تشخیص و بررسی اثرات احتمالی زیان آور موجودات زنده تغییر ژنتیکی یافته بر تنوع زیستی، با در نظر گرفتن سلامتی بشر انجام شود.
در ارزیابی مخاطرات لازم است که خواص ارگانیسم و محیطی که ارگانسیم به آن ارائه می شود، مورد توجه قرار گیرد. همچنین اثرات احتمالی حاصل از بقاي بیش از حد یک ارگانیسم یا صفت ژنتیکی تغییر یافته در محیط نیز باید ارزیابی شود. ماده 16 پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا درباره مدیریت مخاطرات بیان می دارد که تمام کشور هاي عضو باید سیستم لازم و مناسب براى نظارت، مدیریت و کنترل خطرات احتمالی مشخص شده در نتیجه ارزیابی مخاطرات را ایجاد کنند .(3)
