بخشی از مقاله
چکیده
حقوق بشر مجموعه حق ها و امتیازاتی است که انسان از آن جهت که انسان است - به تعبیر قرآنی انسان به ما هو انسان - فارغ از هر گونه تعلقات عارضی اعم از قومیت، موقعیت، زبان، مذهب و غیره از آن ها برخوردار می باشد. تمایز و تفاوت انسان از سایر موجودات جایگاه وی را در نظام خلقت برتری بخشیده و وجود قوه عقل در انسان سبب گردید تا چنین موجودی شایسته حقوقی متناسب با ماهیت خود باشد. در قرآن کریم نیز چنین جایگاه رفیعی برای انسان قایل شده است آنجا که وی را اشرف مخلوقات و خلیفه خداوند بر روی زمین معرفی می کند. چنین موجودی که با هدف رسیدن به کمال خلق شده است نیازمند دارا بودن حقوقی است که وی را در مسیر سر منشاء خود یاری کند. به این ترتیب جایگاه انسان و حقوق وی از نظر گاه قرآن به عنوان سخن پرودگار اهمیت می یابد. در این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی حقوق انسان یا حقوق بشر در جلوه گاه قرآن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است تا در نهایت مشخص گردد که انسان با ماهیتی که خالق هستی از طریق قرآن معرفی می کند شایسته آن دسته حقوقی است که متناسب با حقیقت ذی حق و لازمه رسیدن وی به کمال می باشد.
کلید واژگان: حقوق بشر، قرآن، برابری، کرامت ذاتی، آزادی\
مقدمه
ادیان الهی در دوران مختلف با معرفی انسان بهعنوان موجود برتر در هستی، منادی آزادی و رهایی انسان از بندگی دیگر مخلوقات و مقاومت و ایستادگی در برابر ظلم و طاغوت بوده اند. در این راستا متعالیترین و مؤکدترین تعبیرها در خصوص جایگاه انسان در نظام خلقت در قرآن یافت میشود. به تعبیر قرآن انسان بهعنوان موجود ناطقِ دارای کرامت ذاتی، اشرف مخلوقات و متمایز از سایر موجودات هستی اما مرتبط با جهان هستی است که صاحب حقوق به شمار میرود. این موجود برتر، دارای روحی جاودان است که به سرمنشأ و خالق خود تعلق دارد. لازمه تعلق انسان به خالق هستی رهایی وی از هرگونه بردگی و بندگی غیر خداست. چنین موجودی تکوناًی آزاد آفریده شده و تمامی افراد آن در انسانیت برابرند. در دیدگاه قرآنی انسان موجودی وابسته به سرمنشأ خود - که همانا خالقش میباشد - است.
مبانی اسلامی حقوق بشر ابزار دیگری چون وحی را در کنار عقل پذیرفته و سرمنشأ هستی را از نظر دور نداشته است. سوال اصلی این است که جایگاه حقوق بشر در قرآن چیست؟ در این مجال برای دریافت حقیقت و جایگاه حقوق بشر در قرآن لازم است ابتدا اجزای مفهوم حقوق بشر در قالب حق و بشر در نگاه قرآن تبیین شود. در این راستا برای درک بهتر موضوع، دیدگاه قرآن راجع به مکاتب حقوق طبیعی و قرادادگرایی به عنوان دیدگاه های مرسوم حاکم بر حقوق بشر مورد واکاوی قرار خواهد گرفت تا در نهایت دیدگاه قرآن راجع اصولی نظیر کرامت ذاتی، برابری و آزادی انسان ها مشخص شود. این مقاله این فرضیه را پیش روی خود قرار داده است که ارزش واقعی وجود انسان به بهترین نحو در قرآن تشریح شده به گونه ای که موجودی دارای حقوق متناسب و جایگاه رفیعی در نظام خلقت می باشد.
بند اول: تعریف حقوق بشر از منظر قرآن
حقوق بشر به عنوان امتیازات و اختیاراتی تعریف می شود که انسان از آن برخوردار است در این قسمت برای تعریف حقوق انسان از نظرگاه قرآن، اجزای این مفهوم ترکیبی جداگانه بررسی شده تا در نهایت بتوان تعریفی در خور ارائه گردد.
الف - ارتباط میان حق و ذیحق
حق در اندیشه اسلامی در حوزههای معرفتی گوناگون ازجمله فلسفه، فقه، حقوق، اخلاق و... دارای کاربردهای متفاوتی است. این در حالی است که به علت قرابت موضوعات فقهی با دانش حقوق تنها به بررسی مفهوم حق در حوزهی فقه خواهیم پرداخت. بر این اساس مفهوم و مراد فقهای اسلامی از حق را میتوان ذیل تعریف کلی سلطنت و ملکیت، حکم و امر اعتباری دستهبندی نمود. در مقام جمعبندی تعاریف فقها از حق میتوان گفت که اصطلاح حق در کتب فقهیباوجود تفاوت در برداشت غالباً در معنای سلطنت به کار رفته است . - انصاری،:1415 ، - 11/5 از همین رو ازآنجاکه هر حقی صاحب حقی دارد و همچنین در برابر چنین حقی تکلیفی موجود است؛
لازم است میان حق و ماهیت یا هویت ذیحق تناسب و سنخیت وجود داشته باشد و با توجه به اینکه ذات و هویت موجودات متفاوت است، حقوق یا حقها نیز متفاوت میشود. بهعنوان نمونه منظور از حقوق حیوانات، حقوقی است که با هویت حیوانی تناسب دارد؛ بنابراین علاوهبر اینکه حق در برابر تکلیف در نظر گرفته میشود، حق چیزی است که باید با ماهیت دارنده حق هماهنگ باشد. - جوادی آملی، - 38 : 1384 به این ترتیب با توجه به اینکه انسان مرتبط به جهان هستی میباشد، لازمه انسانشناختی، جهانشناسی نیز میباشد
زیرا اگر دراین ارتباط یک مثلث را در نظر بگیریم که جهان، انسان و ارتباط جهان و انسان اضلاع آن را تشکیل دهند. با عنایت به این تعبیر حق انسانی، حقی است که با این مثلث هماهنگ و همسان باشد یعنی با هویت و ساختار درونی انسان و هم با شاکله بیرونی و ظاهری وی و هم با نظامهستی و ارتباط انسان با جهان هماهنگ باشد. - همان: - 38 بر همین اساس است که مهمترین مسئله در شناخت دقیق حقوق افراد، فهم صحیح ماهیت انسان و تعریف صحیح از او است. - عمید زنجانی، - 37 :1388 بنابراین فقط در صورت شناخت تام و معرفت کامل از انسان میتوان حقوق واقعی او را تعیین کرد - جوادی آملی، پیشین: - 168
در قرآن انسان دارای حقوق و امتیازاتی شناخته شده است که لازمه حیات اجتماعی اوست. در همین راستا برای تأمین بستر حصول امتیازات و عدم تعدی حقوق آنها، شکلگیری ساختار قانونی لازم است تا در پرتو آن همه افراد به حقوق و امتیازات خویش دست یابند و راه تعدی به این حقوق مسدود گردد. چنین قانونی در جوامع دینی برگرفته از تعالیم و احکام وحیانی است؛ - همو: - 44 با همین دیدگاه در قرآن حقوق مشترکی میان همه انسانها از آن جهت که انساناند وجود دارد که این حقوق همان مفهوم حقوق بشر را به ذهن متبادر میکند. حق حیات مادی و معنوی، حق تفکر و اندیشه، حق آزادی و نفی وابستگی، حق امنیت از جمله حقوقی است که به عنوان حقوق بشر در قرآن یافت می شوند. - عمید زنجانی، پیشین - 29:
ب - جایگاه انسان در قرآن
در آموزه های اسلامی باید بر مبنای این پیش فرض به مطالعه ی مفهوم انسان پرداخت که پیدایش مجموعه هستی و موجودات اتفاقی نیست بلکه همه ی عالم بهسوی خالق خویش در حال حرکت میباشند. انسان بهعنوان اشرف مخلوقات در سیر تکاملی بهسوی خالق هستی که کمال مطلوب اوست، در حال حرکت است. همین هدفمندی نظام خلقت و جاودانگی آن ایجاب میکند که خالق انسان، استعدادها و حقوق لازم را برای رسیدن انسان به کمال در وی و برای وی در نظر گیرد. - جمعی از نویسندگان، - 94 :1391
