بخشی از مقاله
چکیده
جامعه از آنجهت که بستر به فعلیت رسیدن بسیاری از استعدادهای بالقوه ی بشری است،درخور اهمیت می باشد. ازاین رو،آموزههای دین اسلام به عنوان برنامهای که سعادت بشری را تضمین می نماید،بر این نکته پا می فشارد،که محیط، تأثیر بسزایی برسبک زندگی این جهانی و آن جهانی انسان و خلق و خوی او داشته و بسیاری از رفتارهای انسان نشأتگرفته از آن است. از سوی دیگر،اثرگذاری در نگرشها و از پی آن، دگرگونی ارزشها، محور سنگ اندازی و خط مقدم دشمنان پیام آوران الهی شمار می شود. از اینرو،چنانچه پدیدآوری محیطی برپایه آموزه های اسلامی، دغدغه طایفه اندیشمندان تلقی گردد، می بایست سلسله ای از »ارزشهای اسلامی« مورد توجه قرار گرفته و بازخوردهای احیا و یا روند نهادینه سازی هریک به دقت بیان گردد.
این گونه به نظر می رسد، این سلسله ارزشها، بنیان بنای » اخلاق اسلامی« شماره شده که پیدایش مؤلفه های کلیدی و از پی آن، نهادینه سازی این مؤلفه ها در تعاملات انسانی، برون دادِ این فرآیند در سبک زندگی اسلامی تلقی می شود. پرواضح است، یکی از مهم ترین دستاوردهای توجه به مؤلفه های اخلاقی در نهاد جامعه، به رسمیت شناختن حقوق شهروندان و احترام گذاشتن به آن به حساب می آید، که همین امر، دوستی و صمیمیت میان ایشان را سبب خواهد شد. از دیدگاه قرآن کریم و معصومان - ع - شاخصههایی همچون سلام کردن، دست دادن، نیکگفتاری - حسنالکلام - ، مدارا، اصلاح میان مردم، انضباط اجتماعی و... محورهای کلی اخلاق شهروندی معرفیگردیده، تا آدمی با به کارگیری این مؤلفه ها به چشیدن طعم شیرین سعادت و کمال از متن جامعه نائل گردد.این نوشتاردرپیآن است، پاره ای معیارهایبنیادینِ معرفیشده از سوی اسلام را در رعایت اخلاق شهروندی بکاود.
واژگانکلیدی: اسلام، اخلاق،اخلاقشهروندی،معاشرت اسلامی،مدارا.
مقدمه
تعامل و ایجاد رابطه سازنده با دیگران، یکی از بنیادی ترین نیازهای روحی و روانی آدمی است؛ به گونه ای که از دیدگاه جامعه شناسان و فیلسوفان، انسان موجودی »مدنی بالطبع« است؛ بدین معنا که فطرتش به گونه ای است،که از زندگی اجتماعی ناگزیر می باشد. از این رو،آدمی به منظورتحقق این ویژگی ذاتیِ خویش می بایست با دیگران معاشرت نموده و براین اساس و جهت ارتقای سطح کیفی زندگی اجتماعی، نیازمند رعایت ارزش های اخلاقی می باشد؛ به دیگر سخن، معاشرت باید همواره با رعایت اصول اخلاقی همراه باشد؛ چه اینکه، نشاط و شادابی زندگی اجتماعی تا اندازه زیادی در گرو اخلاقی زیستن افراد است. به علاوه، در جامعهای که اصول اخلاقی بر پایه ی آموزه های قرآنی رعایت میشود، تحقق عدالت اجتماعی و دستیابی به قله های رشد اقتصادی و پیشرفت سیاسی آسان تر است.
اهمیّت اخلاق در جامعه
عرصه اخلاق به ویژه گستره اخلاق شهروندی، فرد را از گرفتاری در دامنه معضلات می رهاند؛ بدیهی است، با نجات افراد از بحران های اخلاقی، جامعه نیز از گرفتار آمدن در بحران های اجتماعی مصون خواهد ماند و فضای مناسبی درپیش برد سبک زندگی اسلامی شکل می گیرد؛ چرا که انسان مجری اخلاق است و هم اوست که مسئول خود است و هم مسئول دیگران. چه این که، برای کار خوب ارزش مینهد و آن را خوب میداند و از اینرو، دیگران را هم به انجام آن دعوت مینماید؛ و اینگونه است که مسأله مسؤولیت مطرح شده و هر فردی در جهان مسؤول خود و دیگران است.به دلیل نقش محوری اخلاق در سعادت فردی و اجتماعی انسان خداوند یکی از اهداف اساسی بعثت پیامبران و به ویژه پیامبر خاتم را تزکیه نفس انسان ها از آلودگی قرار داده و رسالت انبیا را تکمیل مکرمت اخلاق انسان دانسته است.
چرا که پیامبراِنّیفرمودند:بُعثتَ» لِاتمم مَکارمَ الاَخلاق؛ به درستی که من برای تمام نمودن مکرمت های اخلاقی مبعوث گردیدم. - «مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل،1408ق،ج 11،ص . - 187پیامبری که برجسته ترین است و با قدرت وحی بر همه حقایق عالم آگاه بوده ودارای علم لدّنی و مرتبط با خدای عالم است،رسالت اواخلاقی و انسانسازی است.این امر اهمیت و ضرورت و نقش اخلاق درحیات انسانی را معین می کند؛بر همین اساس ماماَلزَمُکاظمالعِلمِ - ع - میفرمایندلَکَ:» ما دَلﱠکَ عَلی صَلاح اَظهَرَقلبِکَلَکَو فَسادَهُ؛ لازمترین علم برای شما آن علمی است که به آنچه صلاح قلب شماست دلالت کند و آنچه را باعث فسادآن است به شما آشکار نماید.«مجموعه - ورّام،آداب و اخلاق در اسلام ،1410ق،ج2،ص . - 154
.معاشرت و مراحل آن
پس از تبیین اهمیت اخلاق و روشن شدن جایگاه آن در نوع روابط اجتماعی و سبک زندگی، مرحله پیاده سازی آن فرا می رسد؛ که از آن به »معاشرت و تعامل اجتماعی« یاد می شود. به بیان دیگر، گستره اخلاق از بستر ایجاد ارتباط با دیگران معنا شده و مصادیق آن در پهنای معاشرت های اجتماعی تبلور می یابد. معاشرت نیک با مردم و تحمل بدرفتاری های آنان یکی از راههای رشد و دست یابی به مقامات معنوی می باشد، که زمینه ساز سعادت انسان و رسیدن وی به آرامش تلقی میگردد. پیامبر میفرمایند:مُدَارَاهُ»نﱠاسِالنِصْفُالْایمَانِ؛ نیمی از ایمان را مدارای با مردم تشکیل میدهد. - «تحفالعقول،1404ق،ج1،ص. - 42 البته معاشرت به معنای آمیختن و مصاحبت با دیگران - مجمعالبحرین، 1357، ج1، ص - 403 و در اصطلاح به معنای ارتباط، دوستی،رفت و آمد داشتن با کسی، رفاقت، خوردن و آشامیدن و نشست و برخاست می باشد. - لغت نامه دهخدا،1377،ج2،ص - 1212 و از آنجا که هر رفتار و عملی آداب و قوانین خود را دارا می باشد، معاشرت هم از این قانون مستثنی نیست. آداب همنشینی و مصاحبت با دیگران به دو مرحله تقسیم میشود:
مرحله نگرش و ذهنیت
از نظر اسلام روابط اجتماعی بین انسانها را در این مرحله بر اصول خیرخواهی،محبت مودّت،حسنظن و مانندآن مبتنی است یعنی مسلمانان باید صفحه اندیشه خود را نسبت به دیگران نیکو سازند و از توطئه چینی برضررآن بپرهیزندمطمئناً.و خداوند دوست دارد که نیت هر مسلمانی در مورد هم نوعش نیکو باشد.در حدیثی از امام صادق - ع - می خوانیم:انﱠم ا»قَدﱠرَاللﱠهُعَ وْنَالْعِبادِعَلیقَدْرِ نِیﱠاتِهِمْفَمَنْصَحﱠتْنِیﱠتُهُتَمﱠعَوْنُاللﱠهِلَهُ،مَنْو قَصُرَتْنِیﱠتُهُقَصُرَعَنالْعَوْنُهُبِقَدْرِالﱠذِیقَصﱠرهُ؛خداوند به قدرنیّتهای بندگان به آنها کمک میکند،کسی کهنیّت صحیح و اراده محکمی داشته باشد،یاری خداوند برای اوکامل خواهد بود، و کسی کهنیّتش ناقص باشد به همان اندازه یاری الهی درحقّ اوکم خواهد شد. - «الأمالی - مفید - ،1413ق،ج1،ص - 66
بدیهی است کار هنگامی به ثمر میرسد که انسان با اراده قوی و خلل ناپذیر و عزمی راسخ وارد آن شود؛تحصیل دانش، تجارت، زارعت، کارهای تولیدی، کارهای اجتماعی و سیاسی و خلاصه هر عمل مثبتی هنگامی به نتیجه میرسد که باتردید و دودلی آغاز نشود؛ و این در صورتی ممکن است که انسانقبلاً روی برنامهای که میخواهد انجام دهد مطالعه کافی داشته باشد؛ از منافع کار و نتایج و شرایط و موانع احتمالی آنکاملًامطلّع باشد، و بااراده قوی وارد عمل شود، و باگامهای استوار و محکم به سوی مقصد حرکت کند.
مرحله عمل
اسلام درمرحله عمل برای تنظیم و تقویت روابط اجتماعی انسان ها آداب و وظایفی را قرار داده است و پایه آن بر ایمان به خدا و تقویت روح فضیلت و انسانیت بنا نهاده، تعالیم اسلامی در اینزمینه به طوری دقیق و حساب شده است که اگر بهآن عمل شود،معاشرت انسان رنگ الهی به خود بگیرد سیمای زندگی عوض میشود.خطوط کلی آداب معاشرت در سبک زندگی از دیدگاه اسلام در مرحله عمل آن است که انسان رفتار خود را با دیگران نیکوسازد،انصاف را رعایت کند و آنچه را برای خود میپسندد برای دیگران نیز بپسندد و آنچه برای خود دوست ندارد و مکروه میدارد برای دیگران نیز نپسندد و مکروه بدارد، با آنان مدارا کند، به نفع آنان حرکت واز تک روی بپرهیزد و با آنها همکاری لازم را داشته باشد. - آداب معاشرت،1378،ص - 16حضرت علی - ع - در بخشی از نامه خود به فرزندش امام حسن - ع - این گونه معیار روابط اجتماعی را بیان می نمایند:
یا بُنَی اجعَل» نَفسَکَ میزاناًفَاحبِبفیمَابَینَکَلِغَوغَیرِکَماتُحِبُ، لِنَفسِکَ،وَاکرَه لَهُکرَهُماتَلَاهَا،تَظلِمو کَمَا لاتُظلَمَ،وَاَحسِنتُحِبآن کَمَا تُحبَاسَتَقبِحیُحسَنَآن اِلیکمِننَفسِک،و ما تَستَقبِحُهُ مِنارضَغَیرِک،مِنَو الناسِ بِما تَرضَاهُ لَهُممِن نَفسِک،وتَقُلامالالتَعلَمُ قَلوآنلاما تَقُلتَعلَمُ،ما لَاتُحِباَنو یُقال لَک،وَاعلَمالاِعجابَآن ضِد الصَواب،وآفهُ الالبابِ،فَاسعَ فی کَدحِکَ ؛ای پسرم!نفس خود را میزان میان خود و دیگران قرار ده،پس آنچه را که برای خود دوست داری برای دیگران نیز دوست بدار،آنچه را که برای خود نمیپسندی،برای دیگران مپسند،ستم روا مدار،آن گونه که دوست نداری به تو ستم شود.نیکوکار باش،آن گونه که دوست داری به تو نیکیکنند،وآنچه را برای دیگران زشت میداری برای خود نیز زشت بشمار و چیزی را برای مردم رضایت بده که برای خود می پسندی.آنچه نمیدانی نگو، گرچه آنچه را می دانی اندک است،آنچه را دوست نداری به تو نسبت دهند درباره دیگران مگو،بدان که خود بزرگ بینی وغرور،مخالف راستی،وآفت عقل است نهایت کوشش را در زندگی داشته باش. - «نهج البلاغه ،1387، نامه - 31
شاخصه های اخلاقی در حوزه شهروندی سلام کردن
سلام به معنای درخواست سلامتی از خداوند برای مخاطب می باشد - العین.1410ق.ج.1ص - 546 و در اصطلاح، شعار مسلمانان است که هنگام ملاقات بر زبان جاری و ابراز محبت و همبستگی میکنند. رسول خدا میفرمایندتَحِیﱠهًأَلسلامُ:»لِمِلﱠتِنِا وأَمان لِذِمﱠتِنا؛سلام درود ملت ما و حافظ ذمه و امنیت برای هم پیمان ماست. - « نهج الفصاحه، بی تا،ص - 532اسلام از جمله حقوقی که برای هر مسلمان در ملاقات با مسلمان دیگر بیان کرده،سلام و جواب آن است. به همین خاطر پیامبر اکرم برای اینکه اهمیت این حقوق را بنمایانند، هنگامی که یکی از اصحاب بر رسول خدا وارد شد و سلام نگفت و اجازه نخواست.
فرمودند: برگرد و بگو: سلام علیکم و بعد وارد شو. - المحجهالبیضاءفی تهذیبالاحیاء،1376،ج6،ص - 441لذا رسول خدا میفرمایند: اِذا»تلاقَیتُمفَتَلاقُوا،بِالتسلیم والتﱠصافُح؛ هرگاه یکدیگررا دیدارکردید، با »سلام«و»دستدادن«با هم دیدارکنید. - «وسائلالشیعه،1409ق،ج10،ص - 445و این حق می رساند که پیوندهای اجتماعی ما،نیازمند »تحکیم«و»دعا برایزندگانی و سلامتی دیگری« است؛ خواه این دعا به صورت »سلام علیک؛ خدا تو را سلامت بدارد« باشد و خواه به صورت حیّاک» االله؛ خداوند تورا زنده بدارد«یا مانندآن. - تفسیر نمونه،1381،ج4،ص - 507 خداوند باری تعالی انسان ها را به سلام و پاسخ دادنآن تشویق و ترغیب میإِذانمایندحُییتُمومیفرایندبِتَحِیﱠهٍ:و فَاحیﱡوا بِاحسَنَ مِنهاااللهاَرُدّوهاکانَآنعَلی کُلّ شَیءٍ حَسیباً »هرگاه به شما تحیی گویند،پاسخ آن را بهتر ازآن بدهید؛یا - لااقل - به همان گونهپاسخ گویید،خداوند حساب همه چیزرادارد.« - نساء - 86/
در مورد اهمیّت سلام روایات مختلفی از معصومین - ع - بیان شده است ،پیامبر اکرممَن بَدَءَمیفرمایندبِالکَلام:» قبلَ السﱠلامِ فَلاتُجیبوهُ؛هر کس بدون سلام آغاز به سخن کند پاسخش ندهید. - «روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه - ط-القدیمه - ،1070ق،ج12،ص - 129یا در جای دیگر امام صادقالبَخیلُمیفرمایندمَن:» بَخِلَ بِالسﱠلامِ؛بخیل کسی است که از سلام دادن به دیگری بخل ورزد.« - وسائل الشیعه،1409ق،ج12،ص - 58اما باید بدانیم خود سلام مستحب ولی جواب آن واجب است و این سخن ازسخنان گهربار رسول اعظم استنباط می شود آنجا که میفرماینداَلسﱠلامُ:»تَطَوُّعٌالرَّدّوفَریضَهُ؛سلام به دلخواه است و جواب آن واجب.« - تفسیر المیزان، 1417ق،ج4ص - 36 بنابراین سلام، به منزله حلقه اتصال و پل ارتباط میان انسان هاست و شارع مقدس با طرح وجوب جواب سلام میخواهد قفل دلها رابشکند و کدورت ها را بشوید و پیشنهاد صلح و سلامتی از سوی هیچ کسی بی پاسخ و بی ثمر نماند،حتی اگر کسی در حال نماز وگفت وگو با خدا باشد باز هم لازم است در میان کلام خدا، سلام بنده خدا را برگرداند.این حکم نشانگر اهمیت پیوند و ارتباط افراد از دیدگاه مکتب اسلام در نوع و سبک زندگی اسلامی است. - مهارتهای همزیستی در قرآن،پژوهشنامه معارف قرآن کریم - پیام جاویدان - 9،1389،ص - 112
