بخشی از مقاله
چکیده
در جهان به هم پیوسته امروز تمام مفاهیم باز تعریف شده اند مفاهیمی چون اقتصاد، سیاست و فرهنگ لذا نمی توان مسائل و مفاهیم را فقط ملی تعریف کرد. عصر جهانی شدن الزاماتی به همراه آورده است که دیگر خصوصی ترین مسایل را که زمانی فقط در دایره حوزه ملی تعریف می شد نمی توان از چشم جهان دور داشت. دنیای بدون مرزی پدید آمده که دیگر دولت ها نمی توانند با توسل به اینکه حوزه داخلی کشور است هرکاری در داخل مرزهای ملی انجام دهند در این بین مفاهیمی چون امنیت، پلیس، حقوق شهروندی و حقوق اجتماعی نیز دستخوش تغییر و تحول شده است و ابعاد تازه فرا ملی و فرا مرزی به خود گرفته اند. در این راستا کارکرد، نگرش و حتی تعریف مجدد از وظایف پلیس بعنوان نیرویی که مستقیما با مردم در جامعه سروکار دارد ، ناگزیر می نماید. در این مقاله به تعریف مفاهیمی چون پلیس، حدود وظایف و اختیارات آن، انواع پلیس و رویکردهای مختلف آن و سابقه پلیس در ایران ، نهادهای پلیسی در حوزه حقوق شهروندی ، مفاهیم و پیشینه و خاستگاه حقوق شهروندی، حقوق شهروندی در دین اسلام، حقوق شهروندی در حقوق عرفی و حقوق شهروندی در حقوق بین الملل می پردازیم.
از جمله مهمترین وظایف مسئولیت نهادها ی حکومتی و اجرایی هر کشور ، برقراری نظم و تامین امنیت آن کشور است. یکی از نهادهای شاخص در این زمینه، نهاد انتظامی به شمار می رود که در سراسر جهان با عنوان - - پلیس - - خوانده می شود. پلیس مظهر اقتدار و قدرت هر نظام است که در نظام جمهوری اسلامی ایران، مطابق ماده 3 قانون تشکیل نیروی انتظامی مصوب 1369 هدف از تشکیل این نیرو استقرار امنیت و تامین آسایش عمومی و فردی و نگهبانی از دستاوردهای انقلاب در چارچوب قانون برشمرده شده است.مهمترین سازمان دولتی و مسئول برقراری نظم عمومی و امنیت در جامعه به شمار می رود. نظم عمومی مجموعه مقررات و سازکارهای حقوقی و قانونی است که حسن جریان لازم در امور مربوطه به اداره کشور، صیانت اخلاقی، امنیتی و غیره منوط به حضور آنان است.امنیت نیز همان آرامش خاطر و اطمینان است که در صورت برقراری آن ، افراد جامعه هراسی از باب جان، معیشت و حقوق مادی و معنوی خود ندارند. هر نوع اختلال و تهدیدی در عرصه امنیت اجتماعی کشور مانع تحقق اهداف عالی نظام اسلامی در ابعاد گوناگون می گردد.
واژگان کلیدی: امنیت، پلیس، انواع پلیس، قانون، حقوق شهروندی.حقوق اجتماعی.
مقدمه
امروزه پلیس در معنی لغوی آن به کار نمی رود بلکه هر کجا لفظ پلیس استعمال می شود معنای اصطلاحی آن مد نظر می باشد چنانکه فرهنگ لغت اکسفورد پلیس را در سازمان رسمی که وظیفه اش الزام افراد به پیروی از قانون و پیشگیری از جرم و پاسخ به آن می باشد تعریف نموده است. از نظر دکترین نیز پلیس در معانی مختلف به کاررفته است. استاد گاستون استفانی برای پلیس سه معنا ذکر نموده اند: اول، مجموعه قواعدی است که به وسیله مقامات عمومی به شهروندان تحمیل شده است دوم، در معنای محدودتر که در اینصورت محدود به حقوق اداری می شود، پلیس را عملیاتی دانسته اند که هدف آن تامین آرامش، امنیت و سلامت عمومی از راه عمومی یا فردی و به وسیله برخی اقدامات مناسب است و سوم، پلیس طبقه ای از کارمندان دولت است که نقش آن عبارت است از تامین اجرای دستورات عمومی و اقدامات متناسبی که از طرف مقامات پلیس به منظور تحقق هدف اساسی فوق الذکر اتخاذ می شود.
برخی دیگر پلیس را بعنوان میانجی بین جامعه و سیستم قانونی کشور معرفی می نمایند. حقوقدانان و نظریه پردازان علم حقوق ، تعاریف و مفاهیم مختلفی برای واژه پلیس بیان نموده اند، پروفسور - - فارالیک - - واژه پلیس را چنین تعریف می نماید: - پلیس عبارت است از یک سازمان دولتی، که ماموریتش حمایت از قانون اساسی جلوگیری از تخطی، تامین نظم عمومی و حفظ جان و مال اشخاص است - با توجه به آنچه در باره پلیس نوشته شد شاید بتوان تعریفی جامع و مانع در رابطه با پلیس به شرح ذیل ارائه کرد - - سازمان پلیس یک سازمان دولتی است که وظیفه اش برقراری و حفظ امنیت عمومی، اجرای مقررات و نظارت اجتماعی، پیشگیری از وقوع جرایم، کشف و تعقیب جرم، مبارزه با بزه کار و حمایت از بزه دیده می باشد - - .
مفهوم و انواع پلیس
در ابتدا آنچه از اصول و آیین نگارش استنباط می شود، این است که ما بدانیم در رابطه با چه موضوعی می نویسیم، از آنجا که موضوع پایان نامه - بررسی وظایف و اختیارات پلیس در حفظ حقوق شهروندی - می باشد، بنابر این قبل از هر چیز بایستی کلمات - - پلیس - - و - - حقوق شهروندی - - تعریف شده و جایگاه این واژه ها را بیان نماییم. از نظر لغوی کلمه پلیس فرانسوی و از ریشه یونانی Politera به معنای - - سازمان سیاسی - - و - - هنر حکومت کردن - - و نیز از کلمه Policia ، Police به معنای شهر و جامعه گرفته شده است. استاد علی اکبر دهخدا در معنا و مفهوم کلمه پلیس چنین نوشته است: - - پلیس لفظ فرانسوی که در فارسی به معنی پاسبان اداره شهربانی استعمال میشود و پلیس مخفی نیز کاراگاه را گویند یعنی محتسبی که لباس خاصی ندارد تا شناخته نشود - - . استاد محمد معین در معنا و مفهوم کلمه پلیس چنین می نویسد - - پلیس یعنی شهربانی، نظمیه، پاسبان، محتسب و اداره پلیس یعنی سرکلانتری و اداره پلیس مخفی به معنای اداره آگاهی و ماموران آن را کاراگاه می گویند - -
انواع پلیس :
پلیس به اقسام مختلف تقسیم شده است، از قبیل پلیس اداری و قضائی،پلیس عمومی و خصوصی که در این گفتار به شرح هر یک از آنها خواهیم پرداخت:
-1 پلیس اداری و پلیس قضایی
پلیس اداری در دو مفهوم عام و خاص استعمال می شود. در مفهوم عام پلیس اداری هر نوع نظارت و مداخله ای است که دولت برای حفظ نظم عمومی و فعالیت افراد در جامعه به عمل می آورد و طریق دخالت و نظارت در حفظ نظم، وضع آیین نامه ها و مقررات و اجرای آنها است. در اینصورت کلیه مقامات دولتی از رئیس جمهور تا یک کارمند ساده کار پلیسی انجام می دهند و مفهوم خاص پلیس اداری کلیه اقداماتی است که به منظور جلوگیری از وقوع جرائم، بی نظمی ها و اغتشاشات بعمل می آید. عمده وظایف پلیس ذیل این عنوان قرار می گیرد چنانکه بسیاری از بندهای ماده 4 قانون نیروی انتظامی مصوب 1369 ناظر به این وظیفه است مانند استقرار نظم وامنیت، اقدام لازم جهت کسب اخبار و اطلاعات در محدوده وظایف محوله، حراست از اماکن
وتجهیزات، حفاظت از مسئولین و . . . بطور کلی 25 بند از 26 بند ماده 4 این قانون در حیطه وظایف اداری قرار می گیرد.
پلیس اداری عمومی در برگیرنده مفاهیم امنیت عمومی، آسایش عمومی و بهداشت عمومی استو پلیس اداری اختصاصی دارای دو مفهوم سنتی و جدید است. در مفهوم سنتی پلیس اختصاصی حکایت از مجموعه وظایف و فعالیت ها می کند که از نظر هدف با اهداف پلیس عمومی تفاوت ندارد لیکن به دلیل تبعیت آن از یک نظام حقوقی خاص از پلیس عمومی متمایز می شود. پلیس راهنمایی و رانندگی بعنوان مثال پلیس اختصاصی است که هدف آن برقراری نظم در رفت و آمد خودروهاست. پلیس راهنمایی و رانندگی تابع سازمان ومقررات خاص است که آن را از سایر پلیس های اختصاصی متمایز می سازد. پلیس گمرک، پلیس اتباع بیگانه، پلیس راه آهن و غیره نیز همان اهداف سنتی نظم عمومی را دنبال می کند. وظایف این پلیس متعدد و در عین حال بسیار مهم است و این وظایف از زمانی آغاز می گردد که جرمی به وقوع می پیوندد.
به عبارتی دیگر میتوان گفت وظایف پلیس اداری ناظر بر قبل از وقوع جرم و وظایف پلیس قضایی ناظر بر بعد از وقوع جرم است به همین دلیل گفته شده است که وظایف دوگانه پلیس ممیز انفکاک آن ها از همدیگر نیست بلکه وظایف مزبور نشان از پیوستگی آنها است و معرف این است که آن ها لازم و ملزوم و متمم و مکمل یکدیگر هستند. این پیوستگی وظایف اثر متقابلی بر هم دارند، بدان معنا که هرچه میزان عملکرد پلیس اداری بهبود یابد، میزان جرائم کاهش یافته و در نتیجه اثر مستقیمی بر میزان عملکرد پلیس قضایی خواهد داشت از طرف دیگر در صورتی که پلیس اداری دارای ضعف باشد جرائم افزایش یافته است، ناگفته پیداست که در جامعه هر چه در کشف جرم و دستگیری مجرم سرعت داشته باشد مع الوصف از وقوع جرم زیان می بیند و مدت ها اثر این جرائم در اذهان باقی می ماند.
وظایف این قسم از پلیس که اغلب از آن ها به عنوان ضابط قوه قضاییه یاد میکنند در ماده 15 قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب 1378 در امور کیفری بیان شده است طبق این ماده ، کشف جرم، بازجویی مقدماتی ، حفظ آثار و دلایل جرم ، جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، ابلاغ اوراق و تصمیمات قضایی از وظایف آنها است. همچنین بند 8 ماده 4 قانون نیروی انتظامی در 9 بند وظایف ظابطین قوه قضاییه را بر شمرده که علاوه بر موارد فوق، مبارزه با مواد مخدر، مبارزه با قاچاق، مبارزه با منکرات، پیشگیری از وقوع جرائم نیز ذکر شده است. روسای این پلیس در ارتباط مستقیم با مقامات قضایی بوده و اقدامات قضایی خود را تحت نظارت و تعلیمات آنان به انجام می رسانند و باید دارای قابلیت های ویژه حقوقی و قضایی باشند. همانند لزوم تشخیص جرم و تفکیک رفتارهای غیر مجرمانه، توانایی در تشخیص مصادیق قالب هر یک از آنها، آشنایی با حقوق اساسی متهم و شاکی و شهودو مطلعین، توانایی و تسلط بر مسائل حقوقی و تسلط بر چگونگی انتقال یافته های حقوقی خود به دیگران و بالاخره قدرت فهم عدالت ترمیمی و چگونگی به کار بستن آن.
-2 پلیس خصوصی و پلیس عمومی
پلیس خصوصی پدیده ای نیست که در دو سه دهه اخیر و در راستای لزوم پاسخگویی به افزایش نرخ جرم شکل گرفته باشد. بلکه به نظر کولینز، ریکس و فان متر 3، تاریخچه تشکیل پلیس خصوصی به قبل از میلاد مسیح - ع - مربوط می شود. اگوستوس سزار امپراطور رم با تشکیل یک نیروی امنیتی عملا وظایف و ماموریت های پلیس را از ارتش جدا ساخت وظایف این نیروها محافظت از وی در برابر سوء قصد بود. یک بخش دیگر از این نیروها وظیفه تامین نظم اجتماعی از قبیل آتش نشانی و محافظت از اموال خصوصی از طریق گشت زنی در خیابان های رم را بر عهده داشتند. در طول سالیان دراز ، پلیس خصوصی در سطح ملی توسعه پیدا کرد و نگهبانان محلی توسط شورای شهر ها، انجمن های صنفی یا شهرداری ها استخدام می شدند تا فعالیت های مربوط به نگهبانی و محافظت از شهر را انجام دهند.
