بخشی از مقاله
چکیده
حقوق شهروندی در آن مفهوم که بر ابتدایی ترین و اساسی ترین حقوق تمام افراد بشر دلالت دارد؛ به هیچ وجه، محدوده ای به نام شهر و روستا ندارد و نامگذاری آن به این عنوان ناشی از مسامحه و ترجمه از واژه انگلیسی - Citizenship Right - می باشد . حقوق به مفهوم شهروندی هر چند در پاره ای از اقسام »فطری« بوده و از ابتدای تاریخ انسانیت همزاد بشر بوده است، اما در اکثر موارد، نتیجه تلاش های انسان های حق خواهی می باشد که سال ها بلکه قرن ها برای دستیابی به آن جان فشانی کرده اند. حقوق شهروندی را باید نماد »هویت جمعی« نامید، زیرا پیش از آنکه به محدوده خاصی از جهان وابسته باشد، تبلوری از اعلامیه تاریخی »حقوق بشر« به عنوان نخستین منبع معتبر بنیادی ترین حقوق قابل تصور برای افراد بشر است.
از سوی دیگر، این حقوق برای تمامی انسان ها بدون هیچ گونه تبعیض وجود دارند؛ اگرچه بررسی ها نشان می دهند که باید محدوده مشخصی برای حقوق شهروندی قائل شد. حقوق شهروندی- اگر به مفهوم عام و جهانی آن مورد توجه قرار بگیرد- می تواند به عنوان نماد هویت جمعی و وحدت ملت ها به شمار آید؛ جدایی ناپذیر بودن این حقوق از 1 دارندگان آن و لزوم شفافیت ابعاد آن و اینکه حقوق شهروندی، با تغییر و پیشرفت جوامع و فرهنگ ها، در حال تحول و توسعه است و اسناد قانونی موجود برای الزامی کردن این حقوق نیز به مرور زمان تکمیل و ثبت گردیده است؛ به گونه ای که به جرائت می توان گفت حقوق شهروندی به بخش »خلل ناپذیر« حقوق انسان ها تبدیل شده اند.
به راحتی می توان با مطالعه در سیر و روش تئوری ها به آثار ارزشمند آنها دست یافت و اساسا هدف این مقاله تحلیل و بررسی ایده هایی است که به هر دلیل منجر به گرایش به حقوق شهروندی به مفهوم همگرایی جهانی در عین هویت بخشی ملی شده اند.در این مقاله مفهوم مبانی، پیشینه، اهداف و کارکردهای حقوق شهروندی را با توجه به اسناد، اعلامیه ها و کنوانسیون های بین المللی موجود به ویژه با تکیه بر قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و این نکات تبیین خواهد شد.
کلید واژه ها: حقوق شهروندی، نظریه های اجتماعی، حقوق بنیادین، هویت، شهروندی جهانی.
مقدمه
وقتی در آرای متفکران فلسفه اخلاق و حقوق در طول دوران متمادی نظر می افکنیم، به راحتی می توان تمایل به عقایدی را مشاهده کرد که در آن حقوق بشر و حقوق شهروندی به سوی نوعی وحدت جهانی پیش می رود. این همگرایی را نمی توان در همه موارد ناخواسته دانست، بلکه باید آن را ناشی از فطرت انسانی متفکران و اعضای جامعه بزرگ بشری دانست که همه را به یک طرف سوق داده است. البته نباید فراموش کرد که بعضی افراد در نگاه خود به فرد و جامعه - حسب مورد در فردگرایی یا اجتماعی شدن- افراط کرده اند. در مورد این افراد که گاه اقتصاد و تجارت آزاد و گاه اشتراک اموال را مبنا قرار داده اند، باید گفت که اگرچه بعدها اشتباه یا افراطی بودن پاره ای از دیدگاه ها اثبات گردید، اما واقعیت این است که هر تئوری در زمینه شهروندی و نحوه زندگی اجتماعی را باید با توجه به شرایط زمان تحلیل کرد.
اگر ایده سوسیالیسم در اروپای شرقی ظهور نمی کرد، هیچ وقت سرمایه داری به سوی تامین اجتماعی همگانی به عنوان راهی برای جلوگیری از نفوذ مارکسیسم پیش نمی رفت. این ایده ها اگرچه در وهله اول فاقد ارتباط با حقوق شهروندی به مفهوم هویت جمعی وعدم تبعیض میان افراد بشر به نظر می آیند؛ با این حال، به راحتی می توان با مطالعه در سیر و روش تئوری ها به آثار ارزشمند آنها دست یافت و اساسا هدف از این مقاله تحلیل و بررسی ایده هایی است که به هر دلیل منجر به گرایش به حقوق شهروندی به مفهوم همگرایی جهانی در عین هویت بخشی ملی شده اند.
-1تاریخچه شکل گیری واژه ی شهروند
واژه ی شهروند معمولاً همراه با واژه ی دولت مطرح گردید و ظهور آن را می توان مصادف با پیدایش نخستین دولت های ملی دانست . در هرجامعه ای به ضرورت حکومتی وجود دارد . در هر حکومت دو گروه عمده را می توان تشخیص داد .گروه حاکم، که در حکم فرماندهان جامعه هستند .و در مقابل سایر افراد جامعه که محکوم به تبعیت از گروه نخست هستند - فرمانبران - . که البته هر کدام از دو گروه فوق درجوامع ودوره های مختلف عناوین مختلفی به خود می گیرند. هر کدام از این عناوین حقوق و وظایف خاصی را ایجاب می کند. در صورتی که حاکم عناوینی چون سلطان ، خاقان و امپراطور داشته باشد.
رفتار فرمانبران با وی متفاوت خواهد بود تا زمانی که به او عنوان رئیس دولت، رئیس جمهور ،نخست وزیر و… داده شود . در حالت اول ،فرمانبران خود رارعیّت می دانند که باید بی چون و چرا از دستورات حاکم تبعیت کنند . در اینحالت معمولاً حاکمان خود را از فرمانبران خویش برتر می دانند . - به عنوان نمونه شاهان ساسانی خود را از نژاد خدایان می دانستند. - زمانی که به حاکمان عنوان دولت داده می شود.فرمانبران شهروندانی هستند که حاکمان با رأی آن ها انتخاب می شوند .و نماینده و هم جنس آن ها هستند. بنا بر این فرمانبران هم شأن حاکمانند و حاکمان فقط از آن جهت که نماینده ی جامعه و مردم اند لازم است از رأی آن ها پیروی شود.
هر چند وجود حکومت ها به عنوان یکی از نهادهای اساسی جوامع پدیده ی جدیدی نیست ،و از قدمت زیادی برخوردار است به گونه ای که حتی در اجتماعات شکار و گرد آوری خوراک و در فرهنگ های کشاورزی که دولت وجود نداشت مکانیسم های غیر رسمی حکومت وجود داشته که از طریق آن به حل و فصل منازعات پرداخته ، مانع هرج و مرج می شدند.ولی»دولت های ملی به شکلی که در عصر ما رایج است ،پدیده ای نسبتاً جدید بوده و هرگز در تاریخ نظیر نداشته است …درحقیقت تقسیم دنیا به کشور های متعدد با دولت های مشخص از خصوصیات مهم دنیای کنونی است و هرگز به اندازه ی امروز فراگیر و جهانشمول نبوده است. - « آقاجری، 1378، - 18
با فرو پاشی دولت های سنتی که نه افرادی را که بر آن ها حکومت می کردند می شناختند و نه به آن ها علاقه ای داشتند ، و با شکل گیری دولت های ملی موضوع شهروند و حقوق شهروندی مطرح شد .در این دولت ها است که بیشتر کسانی که در محدوده ی مرزهای نظام سیاسی زندگی می کنند .شهروند محسوب می شوند.یعنی افرادی که دارای حقوق و وظایف مشترک بوده و خودشان را جزئی از یک ملت می دانند.دولت در جایی وجود دارد که یک دستگاه سیاسی - نهادهای حکومتی ؛مانند دادگاه ، پارلمان یا کنگره ، مقامات اداری و.. - بر قلمرو معینی حکومت می کند.و اقتدار آن بوسیله ی یک نظام قانونی و توانایی استفاده از زور برای اجرای سیاست هایش پشتیبانی می شود.« - بیتانه، 1382، - 67
-1-1شهروند
شهروند »فردی است در رابطه با یک دولت ، که از سویی برخوردار از حقوق سیاسی و مدنی است ، و از سوی دیگر ، در برابر دولت تکلیف هایی به عهده دارد.« - دهخدا، 1373، ج1، - 435یا به تعبیر آقای گیدنز ؛ »عضو یک اجتماع سیاسی ،که دارای حقوق و وظایفی در ارتباط با این عضویت است. - Black,2011, 234 - «شهروندی منزلتی است برای فرد در ارتباط با یک دولت که از نظر حقوق بین الملل نیز محترم شمرده می شود.به حقوق فرد و تکالیف او در برابر دولت رابطه ی شهروندی گویند.که چگونگی آن را قانون اساسی و قوانین مدنی کشور معین می کند. اساساً» کسی شهروند شمرده می شود که تنها فرمانگزار دولت نباشد ، بلکه از حقوق فطری و طبیعی نیز برخوردار باشد و دولت این حقوق را رعایت و از آن حمایت کند. منزلت شهروندی را قوانین هر دولتی تعیین می کند و معمولاً تابع دو سنجه است : یکی زادگاه ، و دیگری ملیت پدر و مادر . شهروندی یک کشور از راه ازدواج با زن و مرد شهروند آن کشور نیز بدست می آیداما. اینگونه شهروندی معمولاً همه حقوق شهروندی - از جمله کسب مشاغل دولتی - را با خود نمی آورد.« - راسخ، 1382، - 27
-1-2حقوق شهروندی
حقوق شهروندی هدیه الهی و جزو حقوق ذاتی و فطری انسان هاست. از صفات انسانی محسوب می شود، کسی نمی تواند هدیه کند، غیرقابل انتقال است، تقسیم ناپذیر است، عناصر آن لازم و ملزوم یکدیگر هستند، جهانی است؛ زیرا حق مسلم هر عضو خانواده بشری است و هر فرد در هر مکانی که باشد و از هر رنگ، نژاد، جنس، زبان و مذهبی که باشد استحقاق برخورداری از آن را دارد، حقوق شهروندی منبعث از تعالیم اسلام می باشد؛ این مفاهیم امروزه جهانی شده و ارزش معنوی پیدا کرده است.
-1-3مبانی حقوق بشر و شهروندی
بررسی و مطالعه دقیق و همه جانبه حقوق بشر و حقوق شهروندی، مستلزم شناخت مبانی این دو شاخه مهم حقوقی میباشد؛ چرا که شناسایی دقیق این دو، به خوبی میرساند که شکل گیری حقوق بشر و حقوق شهروندی دارای زمینه های متعددی در غرب و شرق و به عبارت دیگر، در شرق پس از ظهور اسلام است. از این رو، در ذیل سعی شده تا هر یک از این دو به تفکیک، مورد بررسی قرار گیرد.
-1-3-1حقوق شهروندی در محتوای قانون اساسی
محتوای قانون اساسی در رابطه با حقوق شهروندی به 3 دسته تقسیم می شود.
دسته نخست: حقوقی که بدون قید و شرط حق همه افراد جامعه شناخته می شود که بیشترین اصول 16 - اصل - به حقوق شهروندی مربوط می شود، مانند تامین امنیت قضایی عادلانه شهروند، مسکن، انتخاب شغل.
دسته دوم: قوانینی است که در متن اصل قانون مقید و محدود شده که قید حکم به قانون تعیین گردیده است 7 - اصل - »تبعید ممنوع است، مگر به حکم قانون « - جاودان، 1384، - 95
دسته سوم: قوانینی است که ناظر بر - حقوق مشروط - شهروندان است که در متن قانون لحاظ شده است مانند عدم اطلاع به مبانی اسلام، عدم نقض، استقلال، آزادی، وحدت ملی و موازین اسلامی، عدم مخالفت با اسلام و مصالح عمومی و حقوقی دیگران.
حقوق شهروندی در قانون برنامه چهارم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی توسط جمهوری اسلامی ایران از تاریخ اول فروردین 1384 لازم الاجرا بوده است.
