بخشی از مقاله
حقوق و نقش زن در دوران هخامنشی
چکیده
در ایران باستان زنان دارای جایگاه بسیار والایی بوده اند. ایرانیان نه همچون اعراب زن را ننگ دانسته و نه همچون یونانیان آن را مظهر عیاشی مردان قلمداد کرده اند، بلکه او را موجودی مقدس که لازمه ی حیات است دانسته و مقام او را ارج نهاده اند. برای نمونه تدوین اولین منشور حقوق بشر توسط کوروش که اکنون در موزه بریتانیا می باشد و مدرکی است برای اثبات عدالت جنسیتی، به گونه ای که کوروش توجه خاصی به مقام زن به عنوان تربیت کننده نسل آینده داشته است. بر این مبنا روش کار در مقاله توصیفی – تحلیلی بوده و جمع آوری اطلاعات از روش اسنادی و کتابخانه ای است. با توجه به اطلاعات و بررسی تحقیقات در عصر هخامنشی، به نتایجی رسیده که می توان آن را نمونه ای از قدم های اولیه علم مدیریت زنان در حرفه ساخت و ساز کلان و درکشور و فرهنگ ایران معرفی کرد.
کلمات کلیدی : زن، هخامنشیان، کوروش، ایران باستان
مقدمه
زن موجودی است مزین به اسرار و شگفتی های فراوان و در سایه این شگفتی ها زندگی عالم بشریت در تکاپو و تداوم است. زنان دارای لطافت و ظرافت و احساس فوق العاده زیبایی هستند که این خصوصیت و اوصاف آنان سبب برجستگی و سرآمدیشان نسبت به دیگر موجودات شده است. کلمه "زن" از "زادن" و "زاییدن" و "اضافه شدن" آمده است که معنی زندگی بخش و زنده بودن را می دهد. زن همواره با توجه به تمدن در دوره های مختلف در طول تاریخ دارای ارزش و احترام بوده و از دیر باز جایگاه و پایگاه متغیری در جهان داشته است. زنان در پیشرفت تمدن ها و ترقی فرهنگ ها پا به پای مردان تلاش کرده اند. زن موجودی است که مرد برای دستیابی به کمال نیازمند وجود اوست و همین طور بر عکس، زیرا هر کدام بدون دیگری ناقص هستند و تنها در کنار هم می توانند به کمال برسند. زنان در طول تاریخ گاه مورد احترام و ارزش بوده و گاهی مورد ظلم و بی مهری قرار گرفته اند.
بررسی جایگاه زن در دوره ی هخامنشی که به نوعی دوره آغاز شکل گیری سرزمین آریایی هاست، نشان دهنده سطح والای فکری مردمان آن روزگار است که در بسیاری موارد، افسوس را با خود به ارمغان می آورد، چرا که اگر تحولات ناشی از حکومت های گوناگون آن زمان تغییری در شرایط زیستی آدمیان ایجاد نمی کرد، ایران و ایرانی، هم اکنون به عنوان بزرگترین مدعی حقوق انسانی در دنیا شناخته می شد و این عنوان را زینت نام خود می کرد .
همان گونه که اشاره شد در این راستا با بررسی تحقیقات در عصر هخامنشی، اقدام به شناخت جایگاه زنان در این عرصه را تعیین و با بررسی آن به نتیجه های در خور توجهی رسیده به طوری که که می توان آن را به عنوان نمونه ای از قدم های اولیه علم مدیریت زنان در حرفه ساخت و ساز کلان و درکشور و فرهنگ ایران معرفی کرد.
حقوق زنان در دوره ی هخامنشی
تا پیش از پیدایش حکومت هخامنشی یعنی در زمان مادها دختر و داماد پادشاه می توانستند جزو وارثین وی باشند.
با روی کار آمدن کوروش کبیر و حکومت آن، هخامنشیان، و قوانین وضع شده توسط آن ها، وضعیت زنان در حالت ثبات و اعتدالی ارزشمند قرار گرفت، به طوری که نمونه قوانین آن زمان در میان هیچ یک از ممالک و اقوام یافت نمی شد. اما با اجرای قوانین کوروش کبیر بر سرزمین پارسیان، زن ازچنان درجه احترامی برخوردار شد که آوازه آن به دیگر اقوام نیز رسید و همین امر باعث پیروی آنان از آداب اصیل ایرانی گشت.
زن در دوره ی هخامنشی به معنای واقعی در هر مکان و زمان به طور برابر در فعالیت های سیستم اجتماعی شریک مرد بود و حتی در جهت قوانین دینی می توانست به مرحله »زوت« برسد، یعنی درجه ای در مقام بالای مذهبی که لازمه آن، فراگیری علوم دینی تا بالاترین مرحله آن بود.
روز زن ، یکی از جلوه های ویژه زنان در دوره ی هخامنشی بود. این در حالی است که در آن دوره، اقوام دیگر مشغول جنگ و جدال در کوه ها و بیابان ها بودند و حتی در یونان و روم باستان که ادعای تمدن بالای بشری را داشتند، کشتن همسر بدست مرد، امری غیر مجاز شمرده نمی شد. در این گیر و دار بی قانونی بود که ایرانی، روزی را برای قدردانی از زن اختصاص داده بود. این روز بنا بر گفته عده ای پنجم اسفندماه بوده که به عنوان روز سپاس گزاری از زنان شناخته شده است. در این روزها زنان در خانه ها می نشستند و مردان مسئولیت های آنان را عهده دار می شدند تا به نوعی با وظایف زن و چگونگی آن
آشنا گردند.
موقعیت زنان در دوره هخامنشیان
مرد و زن در کنار هم کار کرده و حقوق و دستمزدی یکسان دارند و گاه حتی کارهای سخت تر بر عهده زنان بوده، مثل : کشاورزی و سنگ سابی (گفته شده که به احتمال خیلی زیاد صیقل نهایی نقش برجسته های سنگی همچون نقوش بر جای مانده از تخت جمشید کار زن ها ست که بسیار هم کار سختی بوده).
نکته جالب اینکه؛ زن ها با به دنیا آوردن کودکی برای مدتی از کار بیرون معاف شده و در طول مرخصی زایمان حقوق دریافتی داشتند (حقوقی حداقلی و تا حد گذران زندگی)، اضافه حقوق برای نوزادان پسر دو برابر نوزادان دختر بوده و این نشان می دهد که شاه از نوزادان پسر بیشتر از نوزادان دختر خرسند می شده! (طبق مدارک موجود ، این تنها موردی است که میان زن و مرد فرقی دیده می شود).
در دربار، کارگاه های خیاطی بیشتر در اشغال زنان بوده و مردها گاه نیز زیر دست زنان قرار می گرفتند اما در عوض کار دوخت لباس شاه را خیاط های مرد برعهده داشتند. در کارگاه های شاهی همواره سرپرستی و مدیریت با زنان بوده .
دردوره ی هخامنشی، زن شخصیت حقوقی داشت و می توانست دارای مال و خواسته باشد و نیز به اندازه ی برابر با برادران خود از ارث برخوردار گردد. زنان علاوه بر برابری حق ارث، مورد احترام و توجه بی اندازه ی مردان نیز بودند، چرا که در
اوستا کوچک شمردن زن، کرداری زشت و از روی نادانی دانسته شده و از جمله گناهان بزرگ به شمار می رود. پسران با دیدن مادر خود با احترامی ویژه به پا می ایستادند و تا مادر با نوازش مادری به آنها اجازه ی نشستن نمی داد، نمی نشستند. حتی شاهان بزرگ پارس، احترام ملکه ی مادر را به طور کامل به جا آورده و بر سر سفره زیر دست او می نشستند .
زن در هنر هخامنشی
در این دوره تصویر هیچ زنی دیده نمی شود، به عبارتی ما تصویر زن را در نقوش عمومی نمی بینیم اما در میان آثار هنری کوچک به نقش های بیشماری بر می خوریم، نکته جالب اینجاست که نوع آرایش و نوع مدل لباس و حتی استفاده از زیور آلات در این دوره بین زن و مرد یکسان بوده به طوری که تشخیص زن و مرد در تصاویر موجود در این دوره بسیار دشوار بوده و زن ها تنها از روی خصوصیات اندامیشان تشخیص داده می شدند. (مردها در این دوره مانند زن ها از لوازم آرایشی استفاده می کردند و استفاده از زیورآلات در هر دو رایج بوده)، بنابراین معلوم می شود که در سراسر امپراطوری هخامنشی از "مد " واحدی پیروی شده است. (یکی از رایج ترین سرپوش ها در این دوره، سرپوش کنگره داری شبیه به تاج بوده که هم در زنان و هم در مردان دیده شده).
آرایش مو نیز تقلیدی از آخرین "مد " این دوره است که در نگاره های تخت جمشید مشاهده می کنیم. (موها ، کوتاه و به صورت دایره ی موج دار انبوهی در اطراف سر دیده می شود، چه در زنان و چه در مردان، البته مدل موی زنان بلند پایه درباری همچون شاهزادگان مانند مدل موی مردان بوده ولی مدل موی زنان عادی و ندیمه های زن، بلند و بافته است).
در لباس زنان بلند پایه دربار در مقایسه با لباس ندیمه هایشان و زنان عادی پارچه بیشتری به کار رفته است، نمونه بارز آن چادری است که بر روی کلاه کنگره دار می پوشند. (نکته: اولین حضور استفاده از چادر در ایران در زمان هخامنشیان بوده است که البته زنان بلند پایه دربار همچون شاهزادگان از آن استفاده می کردند).
شکل -1 زن در هنر هخامنشی
جایگاه زن در نظام هخامنشیان
در زمان هخامنشیان زنان از جایگاه ویژه ای در اجتماع و در دربار دارا بودند آنان زن را نماد پاکی و قداست در دربار می دانستند و همواره از زنان خود به عنوان مشاورین اصلی خود سود می بردند اما با تحریف تاریخ بدست یونانیان و دشمنان فرهنگ ایران زمین پرسش هایی درباره ی تعداد زوجین در دربار هخامنشی به وجود آمد که به تشریح آن می پردازیم...
از ابتدای ورود قوم آریایی به ایران و حتی تا به امروز نیز سیستم تک زوجی در میان ایرانیان رواج داشته و دارد ...
مؤسس سلسله ی هخامنشیان یعنی کورش بزرگ حتی پس از مرگ همسرش کاساندانه (ماندانای امروزی) نیز ازدواج نکرد و تا پایان عمر نسبت به همسر خویش پایبند ماند؛ پس از مرگ کورش بزرگ و به قدرت رسیدن پسر بزرگش کمبوجیه، از آن رو که فرهنگ هخامنشی(و حتی معماری هخامنشی) ترکیبی از فرهنگهای کهن با فرهنگ نوین هخامنشی بود کمبوجیه تصمیم گرفت به تقلید از تمدن باستان عیلام با خواهران خویش ازدواج کند که این امر با مخالفت شدید بزرگان هخامنشی روبرو شد ، کمبوجیه که خواستار به سلطه در آوردن حتی سنت های فرهنگ های دیگر بود سرانجام با دو خواهر خویش یعنی رکسانا و هوتئوسه(اتوسای امروزی) ازدواج نمود.
پس از مرگ کمبوجیه و غصب حکومت به دست گئومات مغ، گئومات با رکسانا ،هوتئوسه و چند دختر از بزرگان پارسی ازدواج کرد؛ آن طور که در تاریخ آمده رکسانا بعد از مدتی از دنیا برفت بعضی دلیل مرگ او را سقط جنین بیان کردند ولیکن علت مرگ رکسانا هنوز در پرده ای از ابهام قرار دارد...
زنان حرمسرای گئومات مغ تحت تدابیر شدید امنیتی بسر می بردند و حق نداشتند از کاخ خارج شوند و یا با کسی خارج از حرمسرا گفتگو کنند؛ سرانجام پس از مرگ گئومات مغ بدست ابر مرد تاریخ ایران زمین، داریوش بزرگ، داریوش هخامنشی، سنتی پایه گزاری شد که به واسطه ی آن برای احترام به شاه قبلی و حفظ حرمت و احترام زنان شاه قبلی در کابین شاه بعدی
باقی بمانند و از حرمسرای شاه قبلی به حرمسرای شاه بعدی منتقل شوند این تصمیم به آن جهت گرفته شد که هم از حرمت و احترام زنان دربار کاسته نمی شود و هم احتمال فحشا در میان آنان بدلیل نداشتن روابط سالم گرفته می شد. بعد از کمبوجیه ازدواج با محارم حتی به صورت تشریفاتی و یا حفظ سنت یعنی کاری که کمبوجیه کرد هرگز در میان پادشاهان هخامنشی دیده نشده...
بعد از جنگ ترموپیل شجاع سرداری به نام آرتیمیس از اهالی کاریه به نزد خشایارشا آمد آرتیمیس توانسته بود به تنهایی چندین ناو جنگی نیروی دریایی هخامنشی را از چنگ مزدوران یونانی نجات دهد مورد تحسین ها و سپاسهای فراوان خشایارشا قرار گرفت بعد از گذشت مدتی مهر خشایارشا در دل آرتیمیس افتاد ( خشایارشا یکی از زیباترین شاهان هخامنشی بود ) آرتیمیس دیگر نتوانست مقاومت کند بنابراین به خشایارشاه پیشنهاد ازدواج داد ولی با این جواب خشایارشا مواجه شد: آرتیمیس من نیز تو را دوست می دارم همان طور که تو مرا دوست داری ولی این دوست داشتن عشقی است میان تنها دو دوست، من پارسی هستم و هخامنشی، در سنت ما هخامنشیان ما تنها می توانیم با یک زن ازدواج کنیم و تمام عشق و محبت خود را به آن زن تقدیم کنیم شاید ما کنیزان زیادی را دوست بداریم ولی در نهایت به یک زن تکیه می کنیم و هیچ چیز جای آن را نمی گیرد...
همان طور که گفته شد سنت ازدواج با یک همسر نه تنها در دوره ی هخامنشیان بلکه در تمامی دوران قبل از هخامنشیان و حتی تا به امروز در میان قوم آریایی رواج داشته است سنتی که با دین زرتشت نیز مطابقت داشت و اگر شاهی هخامنشی از این سنت پیروی نمی کرد از شاهی خلع می شد...
در زمان هخامنشیان مقام زن را درست مقام قبل از خدا می دانستند به طوری که زن برایشان موجودی مقدس و پاک بود
که خداوند در وجودشان تنها نیکی را نهاده است...
زنان در زمان هخامنشیان از جایگاه والایی برخوردار بودند، آنها می توانستند همانند مردان در کارهای اداری و مالی امپراطوری هخامنشی وارد شوند حتی به جایگاه هایی برسند مردان نیز زیر دست زنان کار می کردند، در هنگام بارداری حقوق مضاعف و برای به دنیا آوردن فرزند پاداش می گرفتند، زنان کارگر حق داشتند هنگام کار کودکان خود را به طور رایگان به مهد هایی که مختص زنان شاغل بود بسپارند. ( از زبان داریوش – هارید ماری کخ و کتیبه های گلی )
شاهان هخامنشی اولین کسی را که برای مشورت در امور کشور می دیدند همسران متدبر آنها بود؛ داریوش شاه هیچ جنگی را بدونن فرمان آتوسا (ملکه 28 کشور پهناور) آغاز نکرد.
هخامنشیان زن را نماد آناهید و فرشته های فرستاده شده از نزد خداوند بزرگ برای خود می دیدند که خداوند تمامی
زیبایی ها و ظرافات را در خلق زن به کار برده ....
در نظام هخامنشی اهمیت به حقوق برابر زن و مرد تا جایی پیش رفت که دولت در تمامی مناطق زیر پوشش حکومت هخامنشی قضاتی را می فرستادند که مسئول حفظ حقوق برابر زن و مرد بودند و این با توجه به کتیبه های گلی کشف شده از پارسه قابل اثبات است. (همان منبع)
