بخشی از مقاله
چکیده:
در حال حاضر به واسطه کاوشهاي باستانشناسی اسناد ارزشمندي از بایگانیهاي نواحی مختلف شاهنشاهی هخامنشی در اختیار محققان قرار گرفته است. این اسناد متعلق به بایگانی مرکز شاهنشاهی در تخت جمشید، چندین بایگانی از بین النهرین، الفانتین مصر و جزایر یهودي نشین، بایگانی بلخ، دیرالعلا اردن و چندین بایگانی کوچک و خصوصی از آسیاي صغیر و مناطق دیگر هستند. این مجموعه را میتوان از جنبه هاي مختلف مورد مطالعه قرار داد. یکی از موضوعات قابل تأمل در کنار تنوع زبانی، موضوعی و شیوه ثبت و ضبط مدارك در این بایگانی ها مسأله گاهشماري در آنهاست.
پرسشی اساسی که در این باره مطرح می شود این است که آیا در این بایگانیها از روشهاي گاهشماري یکسانی پیروي شده است؟ مقاله پیش رو با معرفی سیستمهاي گاهشماري هریک از این بایگانیها نشان میدهد که هریک از آنها وارث سنتهاي محلی خود بودهاند. بنابراین در ساختار اداري شاهنشاهی هخامنشی از فرمول گاهشماري مشخصی پیروي نشده است. این چندگانگی را میتوان به خوبی در بایگانی باروي تخت جمشید دید که در آنها سه سیستم گاهشماري فارسی باستان، عیلامی و بابلی به کار رفته است. این مسئله نشان دهندة سلطه سیاسی و کنترل هخامنشیان بر قلمرو گستردة چند فرهنگی آنها است.
مقدمه:
گاهشماري یا تقویم شیوه تعیین، نگهداري و تنظیم حساب زمان و تاریخ است. اجزاي گاهشماري عبارتند از: سال، ماه و روز. مهمترین جزء گاهشماري و واحد آن سال میباشد که بر حسب سیستم گاهشماري آغاز و پایان آن تنظیم می گردد.آغاز و پایان یک روز و ماه نیز در تقویم هاي مختلف قمري، شمسی یا شمسی- قمري و غیره با همسانی ها یا تفاوت هایی دارد. مذهب و سیاست نقس مهمی را در تلاش براي تنظیم و تدوین سیستم هاي گاهشماري داشته اند بنابراین طبیعی است که در خاورنزدیک و مصر تقویم را حاصل لطف خدایان و به عنوان بیان بلاواسطه اي از دنیاي خدایان می دانستند - parker& . - Dubberstein, 1951: 7 اما از سویی گاهشماري نیازمند حمایت قدرت سیاسی است، با توجه به نیاز براي دریافت مالیات، تجارت، فعالیت هاي حکومتی و اداري، برگزاري جشن هاي سلطنتی و مذهبی و دیگر امور سیاسی چون معاهده ها، حکومت ها حامی اصلی سیستم هاي گاهشماري بوده و در آن دخل و تصرف نیز می کردند.
هخامنشیان بر قلمرو وسیعی از هند تا مصر با تنوع پیشینه سیاسی، فرهنگی و زبانی تسلط یافتند. تاریخ سیاسی به قدرت رسیدن هخامنشیان تا حدود زیادي روشن است با این وجود هر داده اي که بتواند درباره تسلط سیاسی آنها بر سرزمین هاي تابعه به ما اطلاعاتی بدهد، بسیار ارزشمند است. از آنجا که این قلمرو وسیع وارث حکومت هاي باستانی عیلام، بابل، مصر و حکومت هاي محلی در آسیاي صغیر و مناطق دیگر بود که هر یک سیستم کتابت و گاهشماري سنتی خویش را بکار می بردند بنابراین کاربرد سیستم گاهشماري انطباقی که در سراسر قلمرو هخامنشیان بتواند نهادهاي حکومتی، اقتصادي و اداري را با یکدیگر هماهنگ سازد، تاکیدي بر سلطه بی چون و چراي پارسیان است.
حال سوال این است که آیا چنین سیستم تقویم هماهنگ وجود داشت؟ براي پاسخ به این مسأله البته نیاز است که از چگونگی تقویم هخامنشیان اطلاع یابیم. مبحث گاهشماري در دوره هخامنشی تاکنون با مطالعه کتیبه هاي سلطنتی و بایگانی هاي هخامنشی مورد توجه پژوهشگران متعددي بالاخص متخصصان زبانهاي ایرانی بوده است. اما باید تقویم هخامنشی را فراتر از توالی ماه هاي فارسی باستان و در سراسر قلمرو آنها بررسی کرد زیرا علاوه بر تنوع فرهنگی و زبانی در این دوره تنوع گاهشماري هم وجود داشته است.
به صورت کلی می توان چهار سیستم گاهشماري اصلی، فارسی باستان، عیلامی، بابلی و مصري همزمان مورد استفاده بود. آیا هخامنشیان این چند سیستم گاهشماري را با یکدیگر هماهنگ کرده بودند؟ آیا آغاز و پایان سال و ماه ها با یکدیگر منطبق بودند؟ در پژوهش پیش رو، انواع سیستم هاي گاهشماري استفاده شده در کتیبه هاي سلطنتی و بایگانی هاي اداري در قلمرو هخامنشی را معرفی می کنیم و جایگاه هر یک را در پیکره حکومت هخامنشی بررسی می کنیم.
-1انواع گاهشماري ها در قلمرو هخامنشی
گاهشماري بابلی و عیلامی که سابقه اي از هزاره سوم ق.م در بین النهرین و جنوبی غربی ایران دارند، تقویم قمري- شمسی بود. در این سیستم گاهشماري طول سال شمسی و معادل 365 روز و یک ربع روز است اما ماه ها قمري و آغاز آن با هلال ماه نو و پایان آن با کامل شدن قرص ماه است که به طور معمول در حدود 28 الی 30 روز طول می کشید. اما مشکل اصلی مطابقت ماه هاي قمري با ماه هاي شمسی بود، زیرا هر سال مجموع ماه هاي قمري در حدود 11 روز نسبت به 365 روز سال شمسی کم می آورند.
براي حل این مشکل سیستم گاهشماري قمري- شمسی هم کبیسه ماه و هم روز را به تقویم سالانه می افزودند. به این صورت که علاوه بر کبیسه روز در زمانهاي خاص که استاندارد ثابتی نداشت در حدود هر 3 سال یک ماه کبیسه به تقویم سالانه افزوده و سال را 13 ماهی می کردند. در تقویم بابلی معمولا این ماه را یا بعد از ماه ششم در نیمه سال یا پس از ماه دوازدهم و قبل از شروع سال نو در آغاز بهار می افزودند - - . parker& Dubberstein, 1951: 5- 31 اما در تقویم عیلامی با توجه به متن هایی که در دست است به سختی می توان بازه افزدون ماه کبیسه را مشخص کرد.
مطالعات نشان می دهد که پارسی ها نیز همانند دیگر اقوام هند و اروپایی از تقویم قمري- خورشیدي استفاده می کردند. در واقع همین مسئله کار را براي پارسیانی که تازه از راه رسیده و تشکیل حکومت دادند، ساده تر می کرد زیرا هنگام مواجه با عیلامی ها و بابلی سیستم گاهشماري مشابهی با آنها از نظر طول سال، تقسیم بندي ماه ها و آغاز و پایان هر ماه داشتند. فقط نیاز بود که این سیستم ها را براي تسهیل امور حکومتی و اداري با هم همزمان و مطابق سازند - . - de Blois, 2006: 43- 44 پاناینو - Panaino, - 1990: 658- 660، مایرهوفر - Mayrhofer, 1964 - اشمیت - schmitt, 2003 - بسیار مفصل درباره تقویم فارسی باستان و ماه هاي آن بحث کرده اند. اما هنوز آگاهی ما از تقویم فارسی باستان گنگ و مبهم است و حتی نام برخی از ماه ها را نمی دانیم.
تقویم مصري شمسی، طول سال 365 روز، شامل سه فصل 120 روز بود که هر فصل از 4 ماه 30 روز تشکیل می شد. هر ماه را به سه دهه تقسیم کرده و دو روز پایانی هر دهه تعطیلات به حساب می آمد. در طول سال 5 روز نیز کبیسه بود که مصري این روزها را در خارج از تقویم حساب مب کردند و ورود این روزها به تقویم تا دوره رومی ها در مصر پذیرفته نشده بود. مصري تقویم دیگري نیز با عنوان تقویم داخلی داشتند که براي امور مذهبی استفاده می شد و یک تقویم قمري است البته برخی پژوهشگران آن را قمري- شمسی می دانند ولی تا قبل از دوره هخامنشی هیچ نشانی از اینکه سیستم گاهشماري قمري- شمسی را استفاده کرده باشند، وجود ندارد.
-2 ارتباط گاهشماري با سیاست و مذهب
در بخش اول مقاله ذکر شد که گاهشماري نیازمند حمایت سیاسی و مذهبی است. در بین النهرین و عیلام سیاست و مذهب نقش کلیدي در آغاز سال و تعیین روزها و ماه هاي کبیسه داشت به همین دلیل با وجود اینکه هر دو از سیستم گاهشماري مشابه قمري- شمسی استفاده می کردند اما روزها و ماه هاي کبیسه هاي آنها در بیشتر موارد با یکدیگر مطابقت ندارد. متن هاي متعدد به دست آمده از بین النهرین و متون ستاره شناسی به خوبی نشان می دهند که محاسبات ریاضی و نجومی ثابت در محاسبه کبیسه ها تاثیر گذار نبوده بلکه رویکرد سیاسی و مذهبی نقش اصلی را داشته است.
تقویم هاي سالنامه هاي جشن هاي آغاز سال و حکومتی و مراسم مذهبی و متن نجومی معروف K3923 که مربوط به محاسبه کبیسه ها است نشان می دهد که بنابر دیدگاه سیاسی و مذهبی روزها و ماه هاي کبیسه در طول سال ها تغییر می کرد - Basello, 2002, 17; de Blois, . - 2006: 43 در متنی از نینوا نیز که ماه هاي عیلامی و بابلی را در ستون هاي معادل با یکدیگر ذکر کرده می توان به خوبی دید که کبیسه ها متفاوت است تا حدي که بعضا براي تنظیم سال و قرار دادن ماه کبیسه بارها تغییراتی در تقویم می دادند - . - Reiner, 1973: 101 در دوره هخامنشی نیز سیاست یکپارچه آنها سبب شد که گاهشماري هاي مختلف را با یکدیگر تطبیق دهند.
در واقع درست است که سیاست هخامنشیان مدارا بوده و آنها زبان و باور خود را به سراسر قلمروشان اجبار نکردند اما کنترل همین قلمرو وسیع نیاز به کنترل سیستم هاي اداري و اقتصادي داشت پس به مرور می توان دید که ماه هاي فارسی باستان در متن هاي عیلامی، بابلی و حتی آرامی یا خط هاي دیگر استفاده شده است. چنانچه کامرون نام ماه اَنامک را در کتیبه به خط فریژیی بایگانی بارو تخت جمشید شناسایی کرد - . - Camerom, 1973: 52- 53 از سوي دیگر کاربرد شناسه AN به عنوان شناسه اي که مرتبط با خدایان خصوصا شمش و سین در بین النهرین بود در پیش از نام ماه هاي فارسی باستان، عیلامی یا بابلی در بایگانی هاي میخی چه بایگانی بارو چه بین النهرین تاکیدي بر دیدگاه مذهبی به ماه ها است.
در حدود 75 درصد متن هاي عیلامی تخت جمشید در قبل از نام ماه شناسه خدایی را به کار برده اند. باسلو اشاره می کند که حتی اگر واقعا در متن هاي اصلی به فارسی باستان در پیش از نام ماه شناسه استفاده نمی شد اما در متن هاي عیلامی بایگانی بارو تخت جمشید که ماه را به فارسی باستان ذکر کرده اند از شناسه پیش از نام ماه استفاده شده است و شاید این مسئله را بتوان تحت تاثیر تقویم زرتشتی نیز دانست که در آن هرماه و هر روز در ماه با یک خدا یا مفهوم مذهبی نامگذاري شده است . - Basello, 2002: 17 - البته بحث درباره نقش مذهب در گاهشماري هخامنشی نیازمند مقایسه و تطبیق آن با تقویم زردشتی و اوستایی است که خارج از بحث پژوهش حاضر است.
-2گاهشماري در کتیبه هاي سلطنتی
کتیبه هاي سلطنتی هخامنشی عمدتا سه زبانه، فارسی باستان، عیلامی و بابلی نوشته شده اند. از میان کتیبه هاي سلطنتی، کتیبه بیستون 520- 518 - ق.م - را می توان مهم ترین کتیبه و بیانیه سلطنتی هخامنشی دانست. داریوش اول 522- 496 - ق.م - در هر سه نسخه فارسی باستان، عیلامی و بابلی کتیبه بیستون اشاره کرد که این گزارش در "یک و همان سال" داده شود - Tuplin, . - 2005: 234- 235 هدف از نگارش کتیبه بیستون ارائه گاهشماري یا گزارش توالی تاریخی نیست اما در هر سه نسخه 20 نمونه تاریخگذاري ارائه شده است. نقطه مشترك بین همه آنها مبناي سلطنت داریوش به عنوان سال و تطبیق ماه ها با یکدیگر است.
کتیبه بیستون از نظر ارائه تاریخ هاي دقیق حوادث بسیار غنی است، در هر سه سیستم گاهشماري تاریخ ها را با ذکر دقیق روز به کار برده اند. نسخه عیلامی اولین نسخه نوشته شده بیستون است که در متن آن ماه هاي فارسی باستان و عیلامی را به صورت تلفیقی با یکدیگر به کار برده اند - . - de Blois 2006: 43 در کتیبه بابلی تقویم استاندارد بابلی و در نسخه فارسی باستان که آخرین نسخه اضافه شده به کتیبه است از ماه هاي فارسی باستان استفاده کرده اند.
اما نکته مهم آن است که این سه سیستم گاهشماري کاملا با یکدیگر برابر و منطبق هستند به عنوان مثال در هر سه کتیبه تاریخ پیروزي داریوش بر گئومات همزمان ذکر شده، در نسخه عیلامی و فارسی باستان روز دهم ماه Bāgayāda و در نسخه بابلی روز دهم ماه تشریتو - tašrītu - است. راینر - Reiner, 1973 - پیش از این بر عدم انطباق تقویم بابلی و عیلامی اشاره کرده بود اما مقایسه مفصلی که باسلو - Basello, 2002 - درباره این دو گاهشماري انجام داده، نشاندهنده عدم انطباق آنها تا پیش از دوره هخامنشی است. اما در کتیبه بیستون با یکدیگر منطبق هستند و همانگونه که دوبلوا تاکید می کند در دوره هخامنشی آنها را باهم همسان و همزمان کرده اند.
