بخشی از مقاله
چکیده
کربلا اساس نامه ي ایمان، فهرست همه ي خوبی ها و فرهنگ نامه ي معرفت و عشق است و عاشور زلال ترین و شورانگیزترین حماسه ي تاریخ اسلام، الهام بخش همیشه ي رهروان آزادي و وارستگی است. عاشورا منشأ ادب پایداري، مقاومت، حماسه، جانبازي و ایثار است و حسین بن علی - ع - سمبل مدح و رثاي ادب پارسی می باشد. هشت سال دفاع مقدس که حرکتی هدفمند و بر مبناي قیام ارزشمند امام حسین - ع - براي معرفی دگر بار اسلام بود، بیانگر وفاداري به آرمان هاي اصیل اسلام است. یکی از برجسته ترین ویژگی هاي شعر دفاع مقدس انعکاس قیام عاشورا است دفاع مقدس ایران که در راستاي قیام حسینی شکل گرفت با خون هزاران جوان برومند این سرزمین بارور گشت و شاخه هاي سرسبز آن سایه گستر دل هاي غمدیده و پریشان شده است. حادثه ي عاشورا درطول تاریخ، الهام بخش شاعران بوده است و شاعران دفاع مقدس با توجه به حماسه عاشورا روح لطیف و درون مایه حساس خود جلوه هاي این ایثار و ایمان را در آثار و نوشته هاي خود متجلی می نمایند. مقاله ي حاضر تحقیقی است پیرامون تبلور حماسه عاشورا در اشعار شاعران برجسته انقلاب و دفاع مقدس. ما در این پژوهش برآنیم ماهیت قیام حسینی را مشخص و اثرگذاري عاشورا را در اشعار شاعران و وجوه مشترك عاشورا و دفاع مقدس و تبلور آن را بر اشعار شاعران معاصر با ذکر شواهد بیان نمائیم.
کلید واژگان: حماسه ي عاشورا، امام حسین - ع - ، دفاع مقدس، شعر فارسی، شهید، شهادت
مقدمه
ادبیات آئینی هر ملت، آئینه اي است از ارجمندي، ارزش ها،آرمان ها، حرمان ها و سرگذشت تاریخ فرهنگ آن قوم؛ آئینه اي که می توان شمایل حقیقی آن جامعه و دغدغه ها و ظرفیت هاي موجود رادر آن مشاهده و نسبت به دیده ها وآزمون هاي اجتماعی آنها به قضاوت نشست. شعر آئینی به دلیل ویژگی هاي خاص خود به عنوان یک مقوله مستقل همواره مدنظر منتقدین ادبی و شاعران بوده است. هر مقوله ي شعري که صبغه ي دینی داشته باشد و متأثر از آموزه هاي اسلامی باشد، در قلمرو و شعر آئینی قرار می گیرد. یکی از مجموعه هاي شعر آئینی »شعر ولایی« نام دارد و مهم ترین زیر شاخه هاي آن عبارتند از: شعر نبوي، شعر علوي، شعر فاطمی، شعر عاشورایی، شعر بقیع، شعر رضوي و شعر مهدوي است. شعر ولایی به لحاظ موضوعی، اختصاص به خاندان عترت و طهارت دارد و سخنان، سیره ي اخلاقی و فضاي وجودي آنان در شعر ولایی بازتاب درخوري پیدا می کند.
عاشورا منشأ ادب پایداري بوده و انقلاب اسلامی ایران نیز متأثر از حماسه ي عاشورا می باشد. ادبیات مقاومت و پایداري ریشه در کربلا و عاشورا دارد. این ادبیات برآمده از جوهره و ذات و فرهنگ شیعی است. در اسلام حضرت ابا عبدالله الحسین - ع - نماد مقاومت و پایداري در مقابل ظلم و کفر و شرك و باطل است عاشورا و کربلا نیز اسطوره اي است براي همه ي عصرها و نسل ها حتی اگر ما در تاریخ انقلاب اسلامی جنگی هم نداشتیم، باز هم شاعران با الهام از حماسه ي کربلا و جانبازي امام حسین - ع - و یارانش در روز عاشورا همین گونه شعر می سرودند که در طول دفاع سرودند. عاشورا از آن جهت که مرتبه ي اعلاي لقاء االله را به نمایش می گذارد، غیر قابل توصیف است از جهتی دیگر قابل درك و تعمق است چرا که تصویر روشنی است از بندگی انسان کامل قهرمان و سلسله جنبان آن حماسه ي شور و عشق، پرچم پیشوایی امتی را به دوش می کشد که او را اسوه ي خویش قرار داده اند از این رو نام آن امام بزرگوار را چراغ هدایت و کشتی نجات خوانده اند. انقلاب اسلامی ایران، بی شک الگویی بی نظیر مانند قیام امام حسین - ع - داشت با شروع جنگ عراق علیه ایران نهضت نوپاي اسلامی، عمق بیشتري یافت و صحنه هاي خلق شده در جبهه ها، تداعی کننده ي صحنه هایی بدیع از واقعه ي عاشورا شد. نام گردن ها، تیپ ها و لشگرها تماماٌ از فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین - ع - به وام گرفته شده و متن شعارها، پیشانی بندها، تابلوهاي تبلیغاتی، نوحه ها و رجزها رنگ عاشورایی به خود گرفت.
پایداري ملت ایران برگرفته از پایداري نهضت عاشورا است و قیام امام حسین - ع - یکی از مهم ترین موضوعات شعر دینی معاصر است به عبارت دیگر گلستان شعر انقلاب، گلی به شکوهمندي شعر عاشورایی ندارد. همان که بنیان گذار انقلاب اسلامی، نهضت عاشورا را یکی از مبانی مهم انقلاب اسلامی می دانند، این موضوع در شعر این دوره، نیز جایگاهی ویژه دارد.»عاشورا« در همان سال هاي شکل گیري نهضت اسلامی، با نگاهی نو وارد آثار نویسندگان وفادار به این نهضت شد. جنگ تحمیلی عامل دیگري بود که باعث شد مبانی عاشورا به نوعی دیگر در ادبیات این دوره نمود یابد پس از پایان جنگ، شعر عاشورایی با توان بیشتري حضور خود را در آثار معاصران اعلام کرد. در این تحقیق پس از سروده هاي شاعران دفاع مقدس، نمونه هایی بعنوان شاهد براي آن ذکر شده است.
ماهیت قیام حسینی
در نهضت حسینی عوامل متعددي دخالت داشته است و همین امر سبب شده است که این حادثه با اینکه از نظر تاریخی و وقایع سطحی، طول و تفصیل زیادي ندارد، اما از نظر تفسیري و از نظر پی بردن به ماهیت این واقعه ي تاریخی ، بسیار بسیار پیچیده باشد. یکی از مسائل در مورد نهضت امام حسین - ع - اینست که ماهیت این نهضت چه بوده است؟ چون نهضت ها هم مانند پدیده هاي طبیعی، ماهیت هاي مختلفی دارند اشیاء و پدیده هاي طبیعی از معدنی ها گرفته تا گیاهان و انواع حیوانات هر کدام ماهیتی طبیعی و وضع بالخصوصی دارند نهضت ها و قیام هاي اجتماعی هم این چنین اند. ماهیت قیام امام حسین - ع - ناشی از سه عامل است: عامل بیعت، عامل امر به معروف و نهی از منکر، عامل دعوت مردم به کوفه.
انقلاب امام حیسن - ع - در درجه اول یک انقلاب آگاهانه است هم از ناحیه خودش و هم از ناحیه اهل بیت و یارانش. انقلاب آگاهانه می تواند ماهیت هاي مختلفی داشته باشد در قضایاي امام حسین - ع - ، عوامل زیادي موثر است که این عوامل سبب شده است که نهضت امام حسین - ع - یک نهضت چند ماهیتی باشد نه تک ماهیتی. یکی از عوامل که به یک اعتبار - از نظر زمانی - اولین عامل است، عامل تقاضاي بیعت است: امام حسین - ع - در مدینه است معاویه قبل از مردنش می خواهد جانشینی یزید را براي خود مسلم کند در مدینه می خواهد که از امام بیعت بگیرد آنجا موفق نمی شود. امام حسین - ع - بیعت او را نمی پذیرد و می فرماید: حاضرم کشته شوم و حاضر نیستم بیعت کنم. امام حاضر بود که کشته شود و به هیچ وجه حاضر با بیعت با یزید نبود وظیفه ي امام از این منظر فقط امتناع بود.
عنصر امر به معروف و نهی از منکر ارزش داد به نهضت حسینی، امام حسین - ع - هم به امر به معروف و نهی از منکر ارزش داد. امر به معروف و نهی از منکر نهضت حسینی را بالا برد ، ولی امام حسین - ع - این اصل را به نحوي اجرا کرد که شأن این اصل بالا رفت، یک تاج افتخار به سر اصل امر به معروف و نهی از منکر نهاد امام حسین - ع - فرمود: - ارید ان امر به معروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدي و ابی - از نظر عامل امر به معروف و نهی از منکر امام حسین - ع - دیگر مدافع نیست، متعاون نیست، بلکه یک مهاجم است.
اما عامل دعوت مردم کوفه، مردم این شهر از امام حسین - ع - دعوت می کنند، نه یک نفر، نه دو نفر، نه هزاران نفر بلکه حدود هجده هزار نامه می رسد که دعوت ما را به کوفه بپذیر عکس العمل امام مثبت و ماهیت عملش، ماهیت تعاون است یعنی مسلمانانی قیام کرده اند، امام باید به کمک آنها بشتابد اگر امام حسین - ع - دعوت مردم کوفه را اجابت نمی کرد تاریخ وي را ملامت می کرد بنابراین دعوت18 هزار نفر را اجابت کردند و به کوفه آمدند.
کوفه سرباز خانه و اردوگاه بوده است و هدف از دعوت مردم کوفه قطعاٌ براي قبول زمامداري و به دست آوردن قدرت و مرکز قرار دادن کوفه بوده است. عامل دعوت مردم کوفه یک عامل موقت بود یعنی عاملی بود که از 15 رمضان آغاز شد، مرتب نامه ها متبادل می شد و این امر ادامه داشت تا وقتی امام به نزدیکی کوفه یعنی به مرزها ي عراق و عربستان سعودي رسیدند و نقض عهد کردند و مسلم بن عقیل را کشتند و دیگر موضوع دعوت مردم کوفه منتفی شد. امام و یارانش در صحرا ي کربلا یکه و تنها تا پاي جان در راه اهداف و آرمان هاي اصیل خود شهید شدند. - مطهري،جلد دوم، - 260:1374
سروده هاي عاشورایی
سروده هاي عاشورایی را اگر بخواهیم گسترده و دقیق و رژف تحلیل کنیم مراحل و ساحت هایی چند پیش روي ماست. سروده هاي پیش از عاشورا: این بخش سروده ها ناشناخته ترین و ناکاویده ترین بخش ادبیات عاشورا است. از بیست و هفتم رجب سال 60 هجري که امام عاشورا از مدینه به مکه هجرت کرد تا شب عاشورا - حدود - 161 روز سروده هایی زیبا، شورانگیز و روشنگرانه از اباعبدالله و دیگر یاران بر جاي مانده است که سروده هاي مقدماتی عاشورا و آیینه اهداف و برنامه هاي هجرت امام و همراهانند. رجزهاي مسلم بن عقیل و سروده هاي پیشگامان شهادت در کوفه در این مجموعه قرار می گیرند. این دو بیت حماسی و شکوهمند از یزید بن مفرغ که امام در آغاز حرکت زمزمه می کند از آن جمله اند:
لا ذعرت السوام فی فلق الصبح مغیر اولا دعیت یزیدا
یوم اعطی مخافه الموت کفا و المنایا یرصدننی ان احیذا
من از چوپانان به هنگام صبح و با شبیخون زدن خویش ترسی ندارم و نباید مرا یزید بن مفرغ بخوانند. آن گاه که از ترس مرگ، دست ذلت بدهم و خود را از خطراتی که مرا هدف قرار داده اند، کنار بکشم.سروده هاي روز عاشورا: روز عاشورا، شگفت ترین، عاشقانه ترین و یوم القدر تاریخ اسلام است. آن روز بزرگ که به اندازه همه تاریخ خواندنی و شنیدنی و زیستنی است، همه چیز دارد: عزت، حریت، عرفان، ایمان، شهادت، صمیمیت و در یک کلام همه حقیقت را در خویش آیینه کرده است. شعر در روز عاشورا تنها در رجزهاي یاران چهره نمی نماید. سروده هایی نغز و بشکوه پیش از نبرد، حین نبرد و پس از نبرد به یادگار مانده است. مجموعه سروده هاي روز عاشورا را در چهار بخش می توان تحلیل و تبیین کرد:
زمزمه هاي خلوت: سروده هایی که امام و یاران در خلوت و تنهایی زمزمه می کردند.
سروده هاي میدان: ارجوزه ها و رجزهاي حماسی و شورانگیز.
