بخشی از مقاله
چکیده
حوزه معنایی »هدی« و »رشد« ازجمله واژگان کانونی قرآنی است که دامنه معنایی وسیعی را در قرآن کریم به خود اختصاص داده است.
پژوهش حاضر با هدف بررسی مؤلفههای معنایی واژگان یادشده و روابط معنایی همگون و جانشینی، هر یک بهگونهای فزاینده بررسیشده و ابعاد گوناگون آن با تبیین مفاهیمی همچون: هُدی»«»اهتداء«، رُشد«»، رَشاد«» و گستره آن و سرانجام پیوند آنها با مفهوم »هدایت« و نیز کارکردهای قرآنی آن با رویکرد معنا شناسانه، نگارش یافته است.
مفسران و اندیشمندان قرآنی، در زمینه معناشناسی هدایت در قرآن و و رابطه معنایی آن با »ارائه طریق« و »ایصال الی المطلوب«، دیدگاههای گوناگونی دارند که هر یک با نقدهایی روبهروست، زیرا حقیقت هدایت به یک مفهوم خاص انحصار ندارد و میتوان مفاهیم بسیاری را درحقیقت آن در نظرگرفت.
از منظر قرآن مجید، رُشد«» از واژههای بهکاررفته در حوزه عقل و اندیشه انسان و به معنای کمال عقل است و عناصر مقوّمات ویژهای نظیر جامعنگری، انتخاب احسن، خردورزی و برهان آوری دارد.
هرچند دو واژه »رشد« و »هدایت« با یکدیگر تفاوت معنایی دارند، با عنایتی ویژه بر یکدیگر نیز منطبق میشوند، زیرا »رشد« کاملتر ازمجرّد هدایت و گونهای از عنایت الهی است که هر گاه انسان به کاری تصمیم میگیرد، او را در آنچه صلاح اوست، یاری و تقویت میکند.
مقدمه
دانش معناشناسی که در عربی علم المعنی، نامیده میشود به دهههای نخستین پس از عصر نزول برمیگردد، تا جایی که میتوان ابن عباس را نخستین تلاشگر در معرفی واژگان قرآنی دانست که غریب القرآن را پیرامون معنای واژههای نامأنوس قرآن نگاشت. همچنین کهنترین اثر در زمینه معرفی وجوه و نظایر، نوشتهای از مقاتل بن سلیمان بلخی 150 - ق. - بانام الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم است که در آن، الفاظ مشترک و واجد معانی متعدد، استخراج شده است
جایگاه معنایی واژگان ویا به عبارتی علم معناشناسی، سمانتیک - semantics - در زبانشناسی نوین، در دهههای اخیر نمود بیشتری به خود گرفته، ماکس مولر - Max Muller - ، میشل بریل - Michel Breal - و آدولف نورین - Adolof Noreen - ازجمله پایهگذاران این شیوه نوین هستند، کتاب »مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن« اثر توشی هیکو ایزوتسو، - Toshihiko Izutsu - دانشمند و پژوهنده ژاپنی، نمونهای ازایندست مطالعات معناشناختی است.
واژهپژوهانو مفسرانِ حوزه علوم دینی و اسلامی در فهم معانی واژههای قرآن کریم، با توجه به سیاق متن و مفهوم کلمات همخانواده و واژگان مترادف آن، دستاوردهای شگرفی به دست آوردهاند و در این عرصه خدمات شایستهای به جوامع علمی بهخصوص پژوهشهای قرآنی ارائه نمودهاند که پژوهش پیش روی بخش اندکی از دستاوردهای عظیم آن کرانههای بیپایان خواهد بود.
دو واژه »صراط« و»سبیل«، ازجمله واژگانی هستند که در قرآن کریم با کاربستهای متنوع و فراوان بهکار رفتهاند و در این پژوهش کوشیده شده است تا با شناختی بهتر از معانی لغوی این واژهها و مشتقات آن، با توجه به مفاهیم همنشین و همخانواده - که بهنوعی با این مفهوم تقارب معنایی دارند - نیز با اسلوب معناشناسی توصیفی - استخراج تمام مسائل موردنیاز نظیر تعریف، انواع و عوامل و... - تبیین و معناشناسی دقیق گردد.
.1 حوزه معنایی واژه هدی و واژگان همگون آن در قرآن کریم
در این بخش، با بهرهگیری از شیوههای معناشناختی، مفهوم »هدایت« و مؤلفهها و واژگان هم معنایی آن در قرآن کریم، موردبررسی و تحلیل معنایی قرارگرفته است.
.1-1 ریشهشناسی واژه هدی
واژه هُدی«» و مشتقات آن در قرآن کریم 316 بار بهکاررفته است که 79 مرتبه آن به کلمه »الهدی« اختصاصیافته است.
ابن فارس برای فعل هُدی«» دو ریشه یاد میکند:
أ. »ارشاد«؛ مانند »هدیه الطریق هدایه«؛ یعنی از او پیشی گرفتم تا راه را به وی نشان داده او را ارشاد نمایم.
ب. ارسال تحفه و هدیه؛ چنانکه به چارپایانی که برای تقرب به خدا به حرم، اهداء میشوند هَدی«» و هِدی«» میگویند. دیگر واژه پژوهان مانند جوهری، »هدایت« را به معنای دلالت و هُدی«» و »اهتداء« را به یک معنا میدانند.
