بخشی از مقاله
حکمت آب در معماری جستجو در ژرفای معنوی آب در معماری اسلامی
چکیده
تعریفهای گوناگونی به منظور تبیین نقش آب در معماری اسلامی ارایه شدهاند، که اغلب جنبههای مادی و ظاهری موضوع را مورد توجه قرار دادهاند. پیشنهاد این مقاله، رویکرد حکمی به نقش آب در معماری اسلامی است. براساس چنین نگرشی آن چه میان مخاطب و پدیدآورنده اثر هنری، به عنوان واسطه قرار میگیرد، رسانهای از آموزههای معنوی و ملکات روح انگیز الهی است. حکمت آب در معماری سالکی است که با رشد معنوی و کسب فضایل اخلاقی، ابزار توسعهی فیض الهی را در کالبد جهان مادی ممکن سازد و با کسب شناختی حقیقی از جهان هستی، به مرتبه فنای فی االله، جریان حکمت الهی را در وجود خویش بازپروری نماید. هدف از این مقاله نگرش حکمی به معانی آب است که در اصل، نگرشی درون زاست؛ نگرشی که میتواند موجبات باز تعریف یک معماری اسلامی پیشرو را فراهم آورد. آینده آب در معماری تنها در سایه چنین رویکردی قابلیت تعریف مییابد، نگرشی که تبلور عینی آن را میتوان در بناهای به جای مانده، به یادگار، به خوبی مشاهده نمود. روش تحقیق شامل مطالعات کتابخانه ای و مقایسه و تحلیل اسناد بدست آمده میباشد. نتیجه مطالعات پایانی درباره حکمت حضور آب در معماری بدین شرح میباشد: توجه به پیشینه دینی و فرهنگی غنی ایرانی اسلامی و جلوگیری از فراموش شدن آنها، توجه به انسان و نیازهای غریزی او از جمله نیاز به طبیعت و ارتباط با آن، توجه به چگونگی استفاده از عناصر طبیعی -
خصوصاً آب - در معماری خانه های امروزی.
واژههای کلیدی: آب در معماری اسلامی، آب در معماری ایرانی، آب و روانشناسی، آب در فلسفه اسلامی، حکمت آب در معماری.
مقدمه
حاصل قرنها تجربه پیشینیان و بزرگان هنر این سرزمین یادگارهایی است که امروزه از آن به عنوان نقـش آب در معمـاری اسلامی ایران یاد مینماییم. بحران هویت و بینظمی فزاینده در سـیمای شـهرها و بناهـای معاصـر، ارزشهـای نهفتـه در تجارب گذشتگانمان را هر روز بیش از پیش نمایان میسازد. گسست تاریخی روزگـار معاصـر از سـیر تکامـل دسـتاوردهای پیشکسوتان معماری، موجب تولید فضایی ناخوانا در شهرهای معاصر گردیده است. این ناخوانایی تا جایی پیش رفتـه کـه در روزگار معاصر نمیتوانیم رابطهای منطقی با معماری گذشته برقرار نماییم، گویی شاهکارهای معماری ایرانی در جای دیگری ساخته شده و یا بوسیله افرادی غیر ایرانی برپا گردیده، که تا این حد با معماری معاصر ما متضاد و بیگانه میمانـد، از سـوی دیگر گویی زبان طراحی این عناصر در بناها برای ما غیر قابل درک شده است و در نتیجه در آثار معماری امروز هرگز نمی-توانیم گوشهای از آن آثار را مشاهده نماییم و ناکام به این مسیر همچنان ادامه میدهیم. پـس از گذشـت روزگـار اسـتیلای فرهنگ مدرن و رخوت هنرمندان ایرانی، فضایی جدیـد در عرصـه هنـری ترسـیم شـده اسـت، روزگـاری کـه هنرمنـدان و فرهیختگان ایرانی و اسلامی با تمام توان در جهت باززندهسازی هویت اسلامی خویش میکوشند تـا بـه کمـک آن روزگـار شکوه و عظمت خویش را از نو برپا سازند. بازکاوی آموزههای معنوی پنهان در هنر و معماری اسلامی از اساسی ترین گامها در این زمینه به شمار میآید. گذشتهای که آموزههایش میتواند چـراغ راه آینـده پـر نشـاط و فعـال گـردد. حکمـت آب در معماری اسلامی ایران از جمله مباحثی است که در دورههای اخیر کمتر مورد توجه قرار گرفته و در مجامع علمی و مـدیریتی کمتر به آن توجه میشود. گروهی با تصور این که موضوع حکمت آب در معماری هیچگونه ارتباط عملی با فرآینـد طراحـی بنا در معماری اسلامی ندارد، کوشیدهاند آن را در حد داستانها و امثال نقل شده از پیشـینیان تفسـیر نماینـد. در حـالی کـه نگرش حکمی به فلسفه آب در معماری، مساله ایست که در نخستین گام از فرایند طراحی آغاز میشود و بسیار پیش از ورود به چنین فضایی لازم است که روح و جان معمار با مفاهیم حکمی و معنوی عجین شود. راه ورود به حکمت آب در معمـاری اسلامی ایران از منزلگاه اعتقاد و التزام به آموزههایی میگذرد که هرچند زمان زیادی از شکلگیری آنها میگـذرد، همـواره در فرآیندی پویا تا روزگار معاصر جاودان ماندهاند. این مختصـر تلاشـی اسـت در تبیـین نقـش معنویـت و سـلوک معنـوی آموزگاران فرهنگ اسلامی، در نگاه حکمی به حضور آب در معماری اسلامی ایران.
آب نخستین عنصر آفرینش
مروری بر نقش آب در تمدن بشری نشان خواهد داد که آنچه اکنون طراحان معاصر آب انجام میدهند برگرفته و متعلق به سنتی دور و دراز و بسیار کهن است. تمدنهای بزرگ دنیا همواره در کنار آب شکل گرفتهاند. نقش حیاتی آب در برآوردن نیازهای ابتدایی و اولیه سبب شد تا آهسته در باورها نیز نفوذ کرده و سهم عظیمی از احترام و قداست را به خوداختصاص دهد. آب رمز کل چیزهایی است که بالقوه وجود دارند، سرچشمه، منشاء و زهدان همه امکانات هستی است. آب پایه و اساس سراسر جهان است، ذات رستنیهاست، اکسیر بی مرگی است، شربت ابدیت، موجب طول عمر است، بخشنده نیروی آفرینندگی و اصل هر درمانی است. آب به فضا و نیز به خودش مفهوم میبخشد، زیرا آب را زیباترین و گویاترین وجه هر محوطهای دانستهاند. معماران آب یاد گرفته اند که چگونه مصالح خود را طبق هدف مطلوب هستی بسازند. یعنی دلپذیر، رقصان یا خروشان. چرا که طبیعت آب، پاک و مقدس است. روح و جسم انسان را میشوید و تطهیر میکند و او را به صورت یک آفریده نو و آزاد باقی میگذارد تا در آرامش به کمال برسد.
از آب همچنین می توان برای خود کاوی و اندیشه از طریق نفوذ فیزیکی به درون تصاویر انتزاعی آب استفاده کرد. خواص فیزیکی انعکاس آب به صورتی انتزاعی بکار میرود تا درون خود ما را منعکس سازد. در هرج و مرج زندگی روزمره نیز آب آثار غیر ملموس و انتزاعی خود را بواسطه احساس بر جای میگذارد و اندیشه تحلیلی مغز را با تلاطم قلب پیوند میدهد. (نقی زاده، برگرفته از کلیات مقاله)
حضور آب در معماری ایرانی
آب در معماری اسلامی یکی از بزرگترین جلوههای ظهور یک حقیقت هنری در کالبد مادی به شمار میآید. آب به مثابه یکی از بزرگترین شاخههای هنر اسلامی توانسته است، بخش عظیمی از خصوصیات هنر اسلامی در بستر زمان و در طول دورههای گوناگون را نهادینه سازد. از لحاظ تاریخی، آب اولین عنصری به شمار میآید که توانسته خود را با مفاهیم اسلامی سازگار نموده، از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد. استقبال مسلمانان از این عنصر موجب گردید تا سالها به عنوان تنها عامل درک فضا به درج مفاهیم دینی و مذهبی اسلامی بپردازد. این امر تا آنجا ادامه یافت که در ذهن اغلب مردم با شنیدن واژهی آب در معماری، اولین چیزی که مورد توجه قرار میگیرد، معماری اسلامی است. معماری اسلامی به عنوان یکی از موفقترین شیوههای معماری در تاریخ معماری جهان قابل بازشناسی است. در بسیاری از مجموعههای معتبر معماری که به معرفی بناهای شاخص جهان میپردازند، آثار بی شماری میتوان یافت که تحت عنوان معماری آب دسته بندی شده-اند. بنابراین میتوان معماری اسلامی و بخصوص معماری آب را آیینهای دانست که آموزههای اصیل معنوی و الهی حکمت اسلامی را در خود به ودیعه نهاده است. کوشش در راه بازخوانی حضور آب در معماری ایرانی زمانی به موفقیت خواهد رسید که منش پدید آورندگان این چنین آثاری به دقت مورد توجه و مطالعه قرار گیرد.
تصویر شماره :(1) خانه بروجردیها - کاشان
منبع: ( نگارندگان، ( 1392
حضور آب در معماری اسلامی به بازه گستردهای از آثار معماری اطلاق میگردد که در طول سالهای متمادی رونق اسلام در سرزمینهای اسلامی شکل گرفتهاند. هرچند از لحاظ ظاهری تفاوتهایی در میان آنها به چشم میخورد، در یک نگاه کلی و جامع نگر میتوان پیوستاری ارزشمند و پویا را در آنها بازشناسی کرد که موجب شده، تمامی آنها در قالبی واحد با عنوان حکمت آب در معماری در کنار یکدیگر قرار گیرند. نقش آب در معماری اسلامی برایند کوششهای همه جانبه معماران کشورهای اسلامی است و از لحاظ موقعیت قرار گیری این عنصر، بازهای گسترده از کشورهای اسلامی به چشم میخورد که با وجود تمامی تفاوتهای اقلیمی و فرهنگی از هارمونی و هماهنگی یک پارچهای برخوردارند. آنچه که حضور آب در معماری اسلامی را در یک مجموعه نزدیک و در کنار هم تعریف میکند، انگارهای است که از تعالیم و آموزههای دین اسلام به صورت تک تک در این عنصر متبلور شده است. به بیان دیگر در این عنصر طبیعی ذات و اصالتی پنهان به ودیعه گذاشته شده است که تمامی این صفات را به یک سمت سوق میدهد و ما را قادر میکند تا بتوانیم به راحتی این مجموعه بزرگ را در یک خانواده دسته بندی کنیم.
بکارگیری آب در معماری اسلامی هرچند که دستخوش بسیار از شیوههای معماری بومی و تاریخی قرارا گرفته است، ولیکن میتوانیم این راه و روش را به عنوان راهی درست و کامل معرفی نماییم و در صدد ستودن آن، به دلیل اهداف والایش که با مشاهده آثار به جای مانده بدان پی بردیم، باشیم. شیوههای معماری آب در بناهای تاریخی هریک تکمیل کننده دوره قبل از خود بوده و این روند تا سالها بدون کمترین خللی به تکامل و تعالی پرداخته است. موقعیت جغرافیایی ایران نیز در این زمینه بسیار موثر بوده است زیرا، از یک سو ایرانیان از اولین اقوامی بودند که به دین مبین اسلام مشرف شدند و از سوی دیگر بسیاری از ملتها و کشورهای دیگر نیز از طریق ایران به این موفقیت دست یافتند. گسترش جغرافیایی و غنای فرهنگی مردم ایران نیز در این امر بسیار موثر بوده است. از این رو در دسته بندیهای موجود، حضور آب در معماری اسلامی به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای معماری مورد پذیرش قرار گرفته است، علاوه بر اینکه از لحاظ حسی- بصری خصوصیات منحصر به فردی از آن قابل تعریف است. اگر عنصر حیات بخش آب را نگین انگشتری هنرهای اسلامی و معماری اسلامی ایران و مایه سرافرازی معماری اسلامی جهان بدانیم، بیشک حضورش در معماری اسلامی سرامد هنرهای معماری اسلامی و مایه مباهات نحلههای مختلف آن است. وجود آب در این غنای معماری اسلامی پرچمدار میراث سالاها کوشش و تلاش ایرانیان در تمام شیوههای معماری اسلامی است که در دوران طلایی فرهنگ ایرانی به بار نشست. حضور فلسفی آب در معماری ایرانی محل تلاقی دو نموده حکمت و معنویت به همراه خرد ایرانی با مفاهیم پایدار اسلامی است، به عبارت دیگر شکل گیری و تکامل معماری آب حاصل تکامل فرایندی است که در نتیجه آن اندیشههای اسلامی و به خصوص شیعی در بستر سالها تجربه ایرانیان، به عالیترین شکل ممکن در عرصه ظهور متجلی گردید. حکمت آب در معماری را میتوان به عنوان عصارهای از معماری اسلامی که حاصل تجربیات معماران مسلمان در طول دهها قرن اقتدار اسلامی در کنار توجه به آموزههای معنوی موجود در فرهنگ ایرانی معرفی کرد.
پیشینه کاربرد آب در معماری اسلامی
معماران کشورهای اسلامی بدون آنکه نامی بر پیشینه این عنصر حیات بخش بگذارند تا سالهای متمادی و بدون کمترین خود نمایی به خلق شاهکارهای معماری اسلامی با استفاده از حضور آب در معماری پرداختند. این معماری بیشتر به دست کسانی ساخته میشد که بیش از جستجو برای دستهبندی آن، در صدد برپایی بناهای باشکوه، استوار و ماندگار بودند و کمتر به دنبال بازگویی بنیانها میپرداختند که معماری ایشان از آنجا نشات گرفته است. واژه حکمت آب در معماری اسلامی در گروه واژههای نوظهور میباشد و به چند قرن اخیر مربوط میگردد و که در دورههایی از تاریخ، مفسران برای معرفی آثار فلسفی کشورهای اسلامی به جهانیان، این واژه را عرضه کردند. نکته غیر قابل انکاری در معماری اسلامی وجود دارد که به واسطه حضور آب پر رنگتر گردیده و آن بیان تمامی خصوصیات کم نظیر و روشن از معماری ایرانی است. (آنتونیادس، 1383، چکیده)
تصویر شماره :(2) باغ فین- کاشان - منبع: ( نگارندگان، ( 1392
»و از آب همه چیز زنده است« (سوره انبیا آیه (30 آب به عنوان یکی از اساسیترین عناصر طبیعی، از دیروز تا امروز، تاثیر بسزایی در شکل گیری و اثر بخشی فضاهای شهری داشته و همواره جلوههای مختلف آن باعث تهییج و تحریک گرایش انسان به زیبایی شده است. ارزشهای وجودی آب تنها از نوع زیبایی شناختی نبوده بلکه به عمیقترین و درونیترین بخش طبیعت ما باز میگردد. نقش آب در شکلگیری نخستین زیستگاههای انسانی پاسخی است به یک نیاز زیستی. اما وقتی فراتر از یک نیاز، خانه سازی و بنای مجموعههای مسکونی بار فرهنگی میگیرد، معماری پدید میآید و آب در زندگی انسان جایگاه هنری پیدا میکند و از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه میگیرد. درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است. درک قوانین فیزیکی رفتار آب، احساسات ما در مقابل کنش و واکنش آب و مهمتر از همه نقش و ارتباط آن با زندگی انسانها است. آب، به همراه خاک، آتش و هوا، عناصر چهارگانه تشکیل دهنده جهان هستی به شمار رفته است. پیش از ظهور اسلام، در ایران، معماری در کنار آب و در دامن طبیعت بدون آنکه آن را مخدوش سازد، حضور خود را اعلام میکند و نقش آب بیشتر نقش تجردی است. نیایشگاهها و معابد و آتشکدهها درکنار آب و در نهایت احترام به وجود آب شکل گرفت. گویی آب گذرگاه انسان برای ورود به دنیای دیگر بود. آب نقش معنوی خود را در معماری ایران نشان داد، به گونه-ای که گردش آب نمایش تجردی آب در طبیعت است و تمام جوهر و خواص آب به صورت مجرد که ظاهرا جنبه نمایشی پیدا کرده و در نیایش آب منظور بوده است. پس رودخانه ها و چشمهها و دریاچهها دارای جایگاه آیینی و اعتقادی بودند. این جایگاه به خودی خود شکل نمیگرفت. ساخت و وجود بنای مکانها بود که باورها و افسانه ها و آداب و رسومات را متجلی میساخت. آبهایی که از دهانه سرابهای بزرگ از دل کوه و درون غار و ازمیان سنگ و خاک بیرون میزند و روی زمین جاری میشوند، چشمههای کوچک و بزرگی هستند که
