بخشی از مقاله
زیرساخت های سبز، ساختارهای اجتناب ناپذیرِ توسعه پایدارِ شهرهای آینده نمونه موردی: سبزراه ها
چکیده
زیرساختهای شهری عوامل کلیدی به حرکت درآورنده، سازنده و معنی-دارکننده آبادی بودن، سکونتگاه انسانی، جمعی بودن و کلاً شهر بودن واحدهای سکونتگاههای جمعی هستند. در واقع زیرساختها بخش اصلی و پایهای تاسیسات و تجهیزات شهری هستند. تجهیزات وتأسیسات شهری عوامل، عناصر و فرآیندهایی از کالبد و فضای شهری هستند که زندگی شهروندان را تسهیل میکنند. از طرفی امروزه با توجه به رشد روزافزون جمعیت شهری و دغدغه مسولین جهت توسعه شبکه های معابر شهری، تنها عاملی که جهت ایجاد این ساختارها نادیده گرفته می شود، بعد آسایش و راحتی انسان و حفظ محی طبیعی شهرها می باشد. هدف از این مقاله معرفی سبزراه ها (جزیی از زیرساخت های سبز)، به عنوان راهکاری اصولی در جهت ایجاد پایداری در برنامه های توسعه شهری است که می تواند بعد آسایش انسانی و حفظ زیستگاه های طبیعی را تواماً در راستای برنامه ریزی توسعه های جدید شهری بگنجاند. روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی- توصیفی و با توجه به کاربردی بودن نتایج به نوعی کاربردی می باشد که برای این منظور با استفاده از روش اسنادی و مطالعه متون فارسی و غیر فارسی مطالب مورد نظر جمع آوری و پس از تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار گرفته اند.
واژههای کلیدی: سبزراه، زیرساخت های سبز، توسعه پایدارشهری، زیرساخت های شهری
-1 مقدمه
گسترش و توسعه روزافزون شهرها به حومه با گسترش و توسعه شبکه ها و مسیرهای حرکتی و زیرساخت های شهری همراه است. این امر در کنار برخی عوامل دیگر همچون نگرانی های زیست محیطی و گسترش بی ضابطه شهر، سبب آسیب رساندن به ساختار فضایی و فضاهای طبیعی و ارزشمند شهرها و نادیده گرفتن امنیت و آسایش انسانها شده است. در این میان یکی دلمشغولی های اصلی مسئولین تامین زیرساختها وتسهیلات مورد نیاز برای بخش های جدید توسعه و جمعیت موجود در آنهامی باشد. از طرفی با توجه به اینکه تجهیزات و تأسیسات شهری عوامل، عناصر و فرآیندهایی از کالبد و فضای شهری هستند که زندگی شهروندان را تسهیل میکنند، نادیده انگاشتن شان غیرممکن است و نیازمند یک برنامه ریزی جامع و پایدار می باشند. و در واقع تبلور فیزیکی مؤسسات و نهادهای عمومی در شهرها و آبادیها نیز محسوب هستند. لغت زیرساختهای شهری1، برای کلیه تأسیسات و تجهیزات زیربنایی استفاده میشود. تسهیلات شهری(همگانی)2 عنوان همه شمول و مشترکی، هم برای تأسیسات زیربنایی و هم برای تأسیسات روبنایی می-باشد. لذا، از واژه تسهیلات شهر همگانی نیز برای زیرساختها3 استفاده میشود. زیرساختها به طور عام بسترها و شبکههای حمل و نقل را نیز در خود دارند.جایگاه عناصر زیرساخت ها در نمودار زیر نشان داده شده است:
نمودار:1 تاسیسات و تجهیزات شهری( تسهیلات شهری)
دفع فاضلاب و آبهای سطحی برق رسانی سوخت
رسانی و تامین یرخی از انرژی ها جمع آوری و دفع
پسماندها
تاسیسات حفظ و نگهداری توزیع و نگهداری مواد
غذایی
یکی از راهکارهایی که در جهت ارتقا سطح پایداری شهرها پیشنهاد می شود مفهوم زیرساختهای سبز4 به جای زیرساخت ها می باشد لذا در ادامه به شرح مختصری در ارتباط با زیرساختهای سبز پرداخته شده است.
-2 چارچوب نظری پژوهش
-2-1 زیرساخت های سبز: اصطلاح زیرساختهای شهری برای اتصال فضاهای سبز که در شهر و حومه و اطراف شهر وجود دارند، به کار میروند. این زیرساختها تعدادی از فواید عالی و عملکردی برای فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را دارا میباشند و امروزه به عنوان ایده و مفهومی نو، روز به روز توجه بیشتری را از گروههای مختلفِ دست اندر کار از قبیل برنامهریزان، طراحان و اجراکنندگان و... به خود جلب میکنند. در واقع به فضاهایی در شهر و حومه شهر گفته می شود که دارای مزایای اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی هستندو حیات پایدار را ترویج میکنند و از توسعه مناسب و پایدار شهر حمایت میکنند. زیرساختهای شهری در معنای دیگر به فضاهایی گفته می-شوند که برای طیف وسیعی از اقشار جامعه خدماترسانی نموده و دارای مزایای چند منظوره هستند و در همه نواحی شهر حتی در نواحی شهر-روستا (حاشیههای مابین شهر و روستا) می توانند حضور یابند.زیرساختهای سبز اصطلاحی است که همواره در ارتباط با حفاظت زمین ظاهر میشود و بحثهای توسعه را در کل کشور مطرح میکند و در واقع یک چارچوب اکولوژیکی و زیست محیطی مورد نیاز برای محی - زیست، اجتماع و اقتصاد پایدار میباشند. این ساختارها در واقع سیستم طبیعی پایدار در حیات یک کشور محسوب میشوند که از روشهای مرسوم و رایج برای برنامهریزی فضاهای باز شهری متفاوتاند زیرا همواره در حمایت از ارزشها و اقدامات سازگار با توسعهی زمین،مدیریت رشد و برنامهریزی ساختاری مطرح میشوند و این در حالی است که سایر اقدامات حفاظتی محی زیست به طور مشخص مغایر با امرتوسعه صورت میگیرند.
در واقع میتوان گفت زیرساختهای سبز به عنوان یک اقدام استراتژیک برای حفاظت از زمین محسوب میشوند که عاملی حیاتی برای ابتکار شهر هوشمند میباشند.
تاریخچه زیرساختهای سبز: اصطلاح زیرساختهای سبز اولین بار درانگلستان پس از فعالیت PCSD در نیروی کار شهری، سازمان محی زیست و سازمان حمل و نقل و منطقه و ارائه پیشنهاداتی برای رنسانس شهری شهرت یافت. در گزارش تیم گروهی مذکور، فواید یک شبکهِ استراتژیک از زیرساختهای سبز به منظور فراهم آوردن دسترسی وسیع به فضاهای سبز و بهرهبرداری مردم از آنها، برشمرده و معرفی میشد. در این گزارش کاربردهای اولیه زیرساختهای سبز، به صورت زیر معرفی شد: دسترسی به فضاهای سبز، اهداف سلامتی، ترویج آموزش محی زیست و توسعه اتصالات میان فضاهای اجتماعی، تاریخی، زیست محیطی و... . در واقع در بررسی تاریخچه و ریشهیابی زیرساختهای سبز میتوان پایه و اساس توسعه تفکر زیرساخت های سبز را کارهای فردریک لاالمستد و ابنزر هاوارد معرفی کرد. اگر چه ایده اتصال ظرفیتهای اکولوژیکی و فرصتهای اجتماعی موجود در یک ناحیه، در حال حاضر به عنوان یک برنامه ریزی منظر و فضای سبز مورد استفاده است اما به حتم کار المستد و هاوارد اولین بررسیهای انجام شده در این ارتباط میباشد.
ساختار زیرساختهای سبز: به عنوان آخرین و مؤثرترین تعریف می-توان گفت، زیرساختهای سبز شامل انواع مختلفی از اکوسیستم های بومی ذخیره شده و طبیعی و تسهیلات منظر و فضای سبز هستند که از دو بخش کلی به شرح زیر تشکیل شدهاند :
-1 بخش مرکزی یا هسته زیر ساخت سبز (Hubs) -2 ساختارها و بخشهای اتصال دهنده (Link)
بخش مرکزی: بخش مرکزی در ساختار زیرساخت سبز یک موقعیت اصلی به صورت یک لنگرگاه ایجاد می کند که به عنوان بخش و موقعیت اصلی به اشکال مختلف از قبیل مبدأ (منشأ)، بخشی برای حیات وحش (زیستگاه)،فرآیندهای محیط زیستی در حال حرکت یا فرآیندهای موجود در داخلمحی زیست، عمل میکند. این بخش دارای اشکال و اندازههای مختلف است.
مراکز در زیرساختهای سبز میتوانند به یکی از اشکال زیر باشند : -1 ذخایر(نواحی بزرگ حفاظت شده): از قبیل یک پارک ملی و ایالتی و زیستگاهها و پناهگاههای حیات وحش.
-2 چشماندازهای بومی مدیریت شده(زمینهای بزرگ عمومی و دولتی): از قبیل جنگلهای ایالتی و ملی که برای استخراج منابع و نیز ارزشهای تفریحی و زیست محیطی مدیریت شدهاند.
-3 زمینهای خصوصی(زمین کشاورزی خصوصی): جنگلها و مزارعی که برای تولید کالا مورد استفاده قرار میگیرند و هنوز غالباً در بخشهای باز و توسعه نیافته قرار دارند.
-4 پارکهای منطقهای و حفاظت شده: مراکزی که اهمیت کمتری نسبت به نواحی محی زیستی طبیعی دارند.
-5 پارکهای شهری و مناطق طبیعی: پارکهای کوچک و سایر سطوح موجود در جامعه که دارای ویژگی های طبیعی و فرآیندهای زیست محیطی هستند و حفاظت و ذخیره شدهاند.
Linkها یا اتصال دهندهها: این بخش عمدتاً اتصال دهندگانی هستند که سیستم را به هم میبندند و امکان فعالیت شبکه زیرساختهای سبز را فراهم میکنند که به لحاظ اندازه، عملکرد و مالکیت بهصورت یکی از انواع زیر موجودیت می یابند :
-1 پیوندهای فضای سبزی: اتصالدهندگانی به صورت نواحی طبیعی و بزرگ حفاظت شده که پارکهای موجود وسایر نواحی طبیعی و حفاظت شده را به هم متصل کرده و فضای کافی برای شکوفایی حیاتوحش و گیاهان بومی فراهم میکنند و این در حالیست که به عنوان کریدورهای اتصال-دهنده اکوسیستمها مطرح هستند. این فضاهای سبز اتصالدهنده ممکن است تأمین کنندهی فضایی برای حفاظت از مکانهای تاریخی و فرصتهایی برای کاربردهای تفریحی ، باشند.
-2 کریدورها و دالانهای حفاظت شده: نواحی حفاظت شده خطی با اهمیت کمتر، از قبیل رودخانه و یا کریدورهای مسیل و آبراههها که به عنوان مجراهای بیولوژیکی برای حیاتوحش عمل میکنند و گاهی فرصتهای تفریحی را نیز برای جوامع فراهم میکنند.
-3 سبزراهها: کریدورهای حفاظت شده از زمین که برای حفاظت از منابع و یا موارد تفریحی مدیریت می شوند.
-4 کمربندهای سبز: اراضی طبیعی حفاظت شده یا اراضی زراعی که به عنوان فضایی برای توسعه عمل میکنند و توأماً و به طور همزمان اکوسیستم بومی یا همان مزارع و اراضی کشاورزی را ذخیره میکنند.
-5 کمربندهای طبیعی و محی زیستی: اغلب به صورت حایلهای چوبی و خطی که میتوانند منطقه تنش میان اراضی شهر و روستا را کاهش دهند و فواید و مزایای اکولوژیکی و اجتماعی برای سکونتگاههای شهری و روستایی به همراه داشته باشند. شکل زیر ساختار و اجزاء تشکیل-دهنده زیرساختهای سبز را نشان میدهد.
آنچه از مطالب عنوان شده مشخص میشود آن است که سبزراهها بخشی از زیرساختهای سبز محسوب میشوند که به عنوان Link یا اتصال دهنده در سیستم ایفای نقش میکنند و در واقع امکان فعالیت شبکه زیرساخت شهری را فراهم میکنند. آنچه مسلم است این است که زیرساختهای سبزو متعاقباً سبزراهها به منظور اثبات تفاوتهای خود از شیوههای سنتی حفاظت ناچار به ایجاد تغییر در روند فکری، برداشتها و تصورات مردم در مورد برنامه ریزی و حفاظت از فضاهای سبز، هستند. در دهه-های اخیر، ایدهها و ابتکارات جدید بسیاری در برنامهریزی منظر به وجود آمده است که به برخی از جنبههای سبزراه نیز اشاره میکنند. این امر به ویژه در شمال آمریکا مطرح است. در واقع اخیراً در آمریکا و کانادا یک ایده و تصوری کلی و مشابه با ساختارهای اکولوژیکی بخشی از اراضی کنار جادهها، تحت عنوان»سبزراه« شناخته و مطرح شده است. جنبش سبزراههای امروزی نیز تحت تأثیر برنامهریزی زیرساختهای سبز پیاده راه سازی است. در واقع در اینجا بسیاری از عواملی که قبلاً اثرات توسعه بر روی لندسکیپ را در نظر نگرفته بودند، گرد هم آمده یک برنامه و طرح جامع ارائه دادهاند. از مطالب گفته شده میتوان گفت سبزراه ها جزئی از ساختار اصلی زیرساختهای سبز هستند و لذا منشأ مشترک و یکسانی دارند. لیکن با وجود پایه و ریشه یکسان درسه پارامتر با یکدیگر متفاوتند. این سه پارامتر عبارتند از :
-1بومشناسی در مقابل تفریح : تأکید عمده زیرساختهای سبز بر مسائل زیست محیطی است و طراحی آن و حتی پیدایش آن از مسائل زیست محیطی نشأت میگیرد و این در حالیست که سبزراه به منظور تأمین اوقات مفرح و خوش در بستر طبیعت ارائه شد و لذا میتوان گفت تأکید سبزراهها بیشتر بر مسائل تفریحی و سرگرمی است. اگر چه مسیر پیاده-روی ودیگر امکانات تفریحی مورد نظر در سبزراهها ، فواید و مزایای قابل توجهی را نیز برای انسان و محی زیست به همراه دارند.
-2 بزرگتر بودن در مقابل کوچکتر بودن : زیرساختهای سبز عوارضی جامع و بزرگ مقیاس هستند که در سطح جامعه اجرا میشوند و شامل مراکز مهم اکولوژیکی بزرگ و بخشها و فضاهای سبز کلیدی اتصال دهنده هستند. اما سبزراههای درون شهری جزئی از ساختار زیرساختهای سبز هستند که در واقع لینکها و اتصالدهندگان زیرساختهای سبز را تشکیل میدهند و در واقع سبزراهها مسیرها وکریدورهای حفاظتی باریکی هستند که عمدتاً دارای ویژگیهای خطی می باشند.
-3 ساختاری برای رشد : زیرساختهای سبز مطابق با فرم شهری طراحی میشوند و چارچوبی برای رشد آینده ارائه میدهند و این کار در صورتی که در ابتدای کار شناسایی نواحی محی زیست و نواحی توسعه زیرساخت- صورت پذیرد، بیشتر عمل مینماید. اما سبزراهها مطابق با های سبز صورت میگیرند و در واقع جزء استخوان بندی اولیه فرم شهر همچون زیرساختهای سبز نیستند.
در واقع سبزراهها بخشی از زیرساختهای سبز هستند که در ایجاد شبکه-های به هم پیوستهای از فضاهای باز که ممکن است پارکهای غیرخطی قدیمی و نواحی طبیعی باشند مؤثر هستند. شکل زیر موقعیت سبزراه ها را در شبکه زیرساخت های سبز نشان می دهد.
در ادامه به منظور درک بیشتر تفاوت میان زیرساخت های سبز و سبزراه ها، تفاوتها وشباهت های زیرساختهای سبز و سبزراهها در قالب جداول 1و 2 ارائه شده است.
جدول :1 تفاوت میان سبزراه ها و زیرساخت های سبز
جدول :2 شباهت میان سبزراه ها و زیرساخت های سبز
شباهت های زیرساخت های سبز و سبزراه
هر دو در جهت ایجاد انسجام محی زیست عمل می کنند.
موافقت با طرح یکپارچه نمدن فضاهای سبز شهری و پرهیز از جدا نمودن و قطعه
قطعه شدن فضاهای سبز
هر دو عاملی در جهت بهبود کیفیت محیطی هستند.
هر دو به صورت شبکه ای به هم پیوسته در شهر ظاهر می شوند.
برنامه و طرح جامعی هستند.
چندمنظوره هستند.
اهداف توسعه پایدار عمل می کنند.
به عنوان سیاستی در جهت حفاظت از محی زیست عمل می کنند.(حفاظت هوشمند)
نیازمند مراقبت طولانی مدت هستند.
فواید مشترک برای انسان و محی زیست
دارای کارکردهای اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و اکولوژیکی
قابل استفاده برای همه اقشار و گروه های جامعه سبزراه ها
ویژگی زیرساخت های سبز
هر دو در افزایش تعاملات اجتماعی موثر هستند.
کارکرد تاکید عمده بر روی مسائل زیست محیطی
به لحاظ مکانی هر دو خاستگاهی مشترک دارند. مسائل تفریحی و سرگرمی
اصلی و اکولوژیکی وبوم شناسی
تنها در بخش هایی از
مقیاس در سطح کل شهر و منطقه سبکه(مقیاس ناحیه ای و یا
همسایگی)
نقش مطابق با فرم شهر و استخوان بندی مطابق با طرح زیرساخت های
ساختاری اولیه شهر سبز اجرا می شوند.
اولویت به لحاظ اولویت اجرا در مرحله نخست پس از اجرای زیرساخت های سبز
اجرا اجرا می شوند اجرا می شوند
فرم به صورت شبکه ای و بسته هستند(لزوماً عوارضی خطی هستند
اجرائی خطی نیستند)
