بخشی از مقاله
چکیده
دراین مقاله سعی شده تأثیرات نهاد خانواده بر تعلیم و تربیت اسلامی کودکان نشان داده شود . رفتارمحبت آمیز والدین در محیط خانواده نسبت به تربیت فرزندان و پرورش روحی و عاطفی آنان در اسلام مهم تلقی شده و در اثبات آن، در سیره نبوی احادیث زیادی در این باب آمده است و بر علم تبعیض بین فرزندان تأکید شده است. مهمترین نکتهای که توجه ما را به رابطه دین و خانواده جلب میکند آن است که باورها و احساسات دینی طی دوره کودکی، در محیط صمیمی و منظّم خانواده شکل میگیرد و پرورش مییابد، به گونهای که دیدگاه کودک را نسبت به زندگی و رفتار آینده تحت تأثیر قرارمیدهد علاوه براین، باید روشن کرد که اسلام معیارهای همی را برای تشکیل زندگی خانوادگی مبتنی بر بنیادهای سالم و نیز ایجاد فضای معنوی، که کودک اولین تأثّرات شخصیت ساز را از آن فضا دریافت میدارد، در نظر گرفته است.
کلمات کلیدی: خانواده، تعلیم و تربیت، اسلام
مقدمه
جدید به ایران، از حدود دهه موضوع تربیت اسلامی، پس از گسترش جریان علمطلبی و سرایت موج مطالبهی تربیت تاریخچهی تربیت اسلامی، از یک لحاظ، به تاریخ ظهور اسلام باز 1260 1250، در کشور ما آغاز شده است؛ البته تعلیم و تربیت جدید مسئلهی تربیت اسلامی، به عنوان یک موضوع سیاسی فرهنگیِ مستقل، از زمان ورود میگردد، ولی اجتماعی و اقتصادیِ مقتضی آموزش و پرورش نوین، مطرح به ایران وشاید کمی قبلتر، از تاریخ ظهور پیش درآمدهای محصل به خارج، گسترش بوده است. حوادث اجتماعی مختلف، از جمله: مسافرت کارگزاران حکومتی قاجار به اروپا، اعزام مؤسسات تمدنی جدید و مراکز تجاری اقتصادی تازه، تلاش احساس عقبماندگی از کاروان تمدن در میان مردم، تأسیس موجبات صنعتی کشور به دنبال شکستهای پیدرپی از روس و انگلیس و وقایعی از این دست، جهت افزایش توان نظامی همچنین احساس نیاز به تحول بنیادین در نظام تردید در کارآمدی تربیت رایج در ایران که آب و رنگ مذهبی داشت و مقالات تاریخ معاصر ایران، 1376 و مددپور، . - 1379
تربیتی را فراهم آورد - مجموعه بزرگ در مسیر تحولات تربیتی مردم ایران، به شمار انقلاب اسلامی که قبل از هر چیز یک انقلاب فرهنگی بلکه معجزهای را بیش از پیش جدی و پیچیده کرد. جدی از این جهت که جایگاه آن از سطح عنوانی میآید مسئلهی تربیت اسلامی جامعهی اسلامی است، ارتقا یافت و تفننی برای بحثهای علوم اجتماعی به سطح واقعیتی بنیادین که حافظ ساختار موقعیت کافی برای تثبیت آن در نظام آموزشی رسمی کشور، تلاشهای پیچیده از این جهت که به رغم فراهم آمدن در دو دههی اخیر مسئلهی تربیت اسلامی با عنوانهای گوناگونی، .جهت مقرون به توفیق کامل نبوده است گسترده در این تداخل دین با علم، امکان اسلامی، علم دینی، مناسبات علم و دین، امکان رهایی علم از ایدئولوژی، ضرورت نظیر دانشگاه قرائتهای دینی، انقباض و انبساط دیانت، حدود و مرزهای علم و رهایی معرفت دینی از یافتههای عصری، هرمنوتیک و .وسیعی از بحثهای کلامی، اجتماعی و حتی فلسفهی علم را به خود اختصاص داده است دین و...، بخش انسان برای زنده ماندن، زیستن و تداوم حیات فردی خود، به تعلیم و تربیت نیازمند است.
همچنین انسان به دلیل برخورداری از سرمایهها، استعدادهای گوناگون و نیازهای فراوان فردی، به شناخت سرمایهها، استعدادها و نیازهای خود و کسب مهارتهای لازم برای شکوفایی و مدیریت خود، به تعلیم و تربیت نیازمند است؛ به این جهت است که گفته میشود، کودک انسانی، با تعلیم و تربیت فراگیری، پرورش و رشد استعدادهایش به یک انسان تبدیل میشود. و بدین رو است که تعلیم و تربیت انسان از زمان تولد، بلکه قبل از تولد آغاز میگردد و تا پایان عمر او تداوم مییابد. از سوی دیگر، به دلیل اینکه موجودی اجتماعی است، در مواجهه منطقی با مسائل اجتماعی، نیز نیازمند داشتن دانش و آگاهی و مهارتهای لازم، در آن حوزه است.
برابر پژوهش های جامع نگر، انسان دارای چهار ساحت و نظام وجودی شامل -1 ساحت شناختی؛ نظام افکار و باورها؛ -2 ساحت احساسی؛ نظام احساسات و عواطف؛ -3 ساحت ارادی ؛ نظام اهداف و خواستهها؛ -4 ساحت عملی یا نظام کنش ها و واکنش ها؛ شامل رفتار، کردار و ارتباطات است. پایه، اساس و بنیان این ساحت و نظام های چهارگانه در خانواده شکل میگیرد؛ بدین سان خانواده، دارای نقش، جایگاه و تأثیری بی همتا و بدون جایگزین در تعلیم و ×تربیت انسان است - فاضلی و همکاران، . - 1392آینده و سرنوشت کودکان به شرایط و طرز عمل خانوادهها بستگی دارد؛ زیرا اولین حوزه تعلیمی و تربیتی که انسان تجربه میکند، خانواده است و اولین معلمین و مربیان والدین و سپس اعضای دیگر خانواده او هستند. خانواده منبع اصلی انتقال عقاید و باورها، ارزشهای اخلاقی، مهارتهای اساسی، رفتارها، عادتها و میراث فرهنگی به فرزندان است. بدین رو در جوامع مختلف، خانواده مسئول حفظ نسل و اجتماعی کردن فرزندان، ایجاد محیط صمیمی و با مهر و محبت برای پرورش انسانی شایسته و شاداب محسوب میشود - صمدی و رضایی، . - 1390
ضرورت تبیین ماهیت تعلیم و تربیت اسلامی:
تبیین ماهیت تعلیم و تربیت اسلامی به چند دلیل ضرورت دارد:
سازمانهای تربیتی به طور روزافزون مسائلی الف - هنجاری بودن تربیت: مسائل تربیتی، ماهیت هنجاری دارند. در حوزهی - برزینکا، 1376، ص. - 85 پاسخگویی به این مسائل البته مستلزم تصریح و تأکید بر پدید میآیند که ماهیت هنجاری دارند زمینهی مسائلی که متکای قضاوتها و داوریها قرار میگیرد. در حقیقت اتخاذ موضع روشن در نظام ارزشی پایهای است اجباری، اشکال مدرسه، انواع مدرک تحصیلی، مراحل نظیر انحصار دولت در آموزش و پرورش جامعه، طول مدت آموزش دولتی، متمرکز، نیمهمتمرکز، منطقهای، تعاونی - ، تربیت معلم - محتوا، مدرک، مدت، تحصیلی، نحوهی مدیریت - خصوصی، فلسفهی تربیتیِ مبتنی بر تفکر رشته - ، انتخاب روشهای تدریس، نحوهی ارزشیابی و غیره، متوقف بر تصریح و تفسیر اسلامی در دست نباشد همانطور که عملاً چنین است در برخورد با اسلامی است.
اگر تعریف روشن و مدللی از تربیت علمیِ متناسب با اندیشه و سلیقهها و گرایشهای متولیان و کارشناسان تربیتی، بر هر نوع رویکرد عقلانی و این چالشها، ×قرشی، باقر شریف 1389، ترجمه لطیف راشدی - . ارزشهای اسلامی، غلبه خواهد کرد - جدید و رویکرد کلی نظامِ آموزشی بر خلق و اثبات تصورات هنجاری، بازنگری و ارزشگذاری اهداف تربیتی، تعیین اهداف ارزشیِ پایه بر مبنای متافیزیک زیرساز تربیت اسلامی است که به نوبهی مبنای گزارههای هنجاری، مستلزم تدوین نظام تکیه بر میراث دینی بر تعریف تربیت اسلامی و تبیین ماهیت آن است. گرچه عرضهی هنجارهای اخلاقی با خود متوقف دربارهی روابط اهداف و وسایط و پیامدهای روانشناختی و کار چندان مشکلی نبوده و نیست، ولی فقدان دانش علمی لازم اخلاقی بهگوناگونِ تثبیت هنجارها، همچنین شناخت اندک ما از چگونگی تبدیل هنجارهای جامعهشناختی روشهای فنآوری تربیتی متناسب با آرمانهای اسلامی است،دستور کارهای تربیتیِ مؤثر، که ناشی از بیبضاعتی علمی در ناحیهی شده هنجاری حامیان تربیت اسلامی منتهی گشته است.
ناآشنایی با فنآوری تربیتی سبب به ابهام و بیتعینی توصیههای غیرعملی داشته باشد و فاصلهی آنها است توصیههای برخاسته از هنجارهای اسلامی در حوزهی تربیت، جهتگیری کلی و ×با موقعیتهای واقعی ناپیموده بماند - صمدی و رضایی، . - 1390خانواده در شکل گیری ارزشهای فرهنگی و عقاید و باورهای اساسی فرزند نقش اصلی دارد و بر هر نوع روابطی که فرد با عوامل و نهادهای اجتماعی دیگر از جمله آموزش و پرورش بر افراد دارد تأثیر میگذارد. بر همین اساس است که در طول تاریخ حیات بشری، همواره خانواده، به عنوان نخستین نهاد تعلیم و تربیت فرزندان مطرح بوده است و این نقش همچنان برای خانواده در اغلب جوامع، تداوم یافته است.
لذا خانواده در عین این که کوچکترین نهاد اجتماعی در جامعه است، با توجه به کارکردهای اساسی و متعددی که بر عهده دارد از جمله مهمترین نهادها به شمار میرود. بدین رو آگاهی یا عدم توجه والدین به سالم سازی محیط روانی و عاطفی فرزندان و احیانا فقدان روابط مناسب میان اعضای خانواده، فرزندان را با کمبودهای شدید عاطفی، روانی، اجتماعی و ارتباطی روبهرو میسازد. با عنایت به جایگاه نقش و تأثیرات مهم، عمیق و بی بدیل خانواده در تعلیم و تربیت کودکان، موضوع تعلیم و تربیت در خانواده از جمله موضوعات مهمی است که تقریبا تمامی جوامع آن را با اهمیت دانسته و از آن به عنوان یکی از موضوعات اساسی و پایهای و یکی از کارکردهای خانواده یاد میکنند.تعلیم و تربیت فرایندی است که بخشی از این فرایند شناخت هستی، انسان، معرفت، استعداد، نیاز و هدف گذاری در امر تعلیم و تربیت است.
در این میان فلسفهها، مکاتب، ایدئولوژیها و نظام هایی با نظریات مختلف هر کدام دارای ایدهها، روشها و مقاصد متفاوتی هستند. اسلام نیز به عنوان یک نظام فکری خاص مشتمل بر عقاید، اخلاق، عبادات و قوانین فردی و اجتماعی در حوزههای مختلف دارای بینش، اهداف و روشهای خاص و ویژهای برای تعلیم و تربیت است - آشنایی و ×همکاران، . - 1393کودکان در جریان . مهمترین عامل اجتماعی شدن در زندگی هر انسان، تجارب دوران کودکی وی در محیط خانواده است اجتماعی شدن، عواطف مختلفی از قبیل مهر، محبت، فداکاری، گذشت، حسادت، کینه و خشم و... را در کنار والدین، خواهران و برادران خود تجربه میکند اعضای خانواده به حدی به هم وابسته اند که هر نوع مشکل یا مسئله یک عضو خانواده به طور مستقیم بر زندگی سایر اعضای خانواده تاثیر میگذارد. خانواده اولین و مهمترین محیطی است که کودک ×در آن از کیفیت روابط انسانی آگاهی پیدا میکند - فولادی، . - 1392
به اعتقاد اکثرروانشناسان تجارب سالهای اولیه دوران کودکی که معمولاً درخانواده پیریزی میشود سازنده زیربنای در متن زندگی دانش شخصیت و رفتارهای بعدی کودک است. هدف از تربیت دینی، حضور قرآن و سیره معصومین - ع - ما با تعلیم مسائل دینی و با روش های مطلوب و خاص می توانیم در دانش آموزان درک و شعور دینی ایجاد .آموزان است کنیم. اگر تلاش همه ما بر این باشد که از طریق روح حاکم بر تمامی برنامه های رسمی و غیررسمی - فوق برنامه و مکمل - تربیت، تزکیه و تادیب صورت گیرد و مفاهیم نظری به صورت »رفتار دینی« درآید، می توانیم ادعا کنیم که تربیت دینی تا ×حد زیادی تحقق پیدا کرده است - حجتی، . - 1370
آموزش نظم و انضباط فرزندی که از هنگام چشم گشودن به دنیا و شناخت خود، در کنار مظاهر زندگی خانوادگی، پدر و مادر را دیده است که نظم در مناسباتشان عامل برتر و مسلط وغالب محسوب میشده است معمولا جز به این مسیر نمیاندیشد او با تقلید دراین مسیر گام مینهد و در مرحله بعد که تفکر به پشتیبانی از تقلید برمیخیزد، با خود میاندیشد که دلیل نظم چیست و به تبع آن، عواقب امور و نتایج پدیدههای ناشی از نظم و بی نظم را با هم مقایسه میکند و به برتری یکی بر دیگری حکم میکند از این رو، نظم و انضباط امری آموزش پذیر است و اولین درسهای عملی آن زمانی آموخته میشود که مسئولیتها و کارهای شخصی کودک به او تعویض میشود و بر این امر نظارت و کنترل دقیق اعمال میشود. دانشآموزی که هر بار وارد مدرسه میشود اگر نداند که چه درسی را ابتدا و چه درسی را بعد از آن باید مرور کند خود نوعی مقدمه و عامل زمینه ساز هرج ومرج خواهد بود. زیرا نظم موجب میشود که دانش آموز در هر قدمیکه برمیدارد به نتیجهای دست یابد و این امر به ایجاد نوعی رضای خاطر منجرمیشود و خود تمهیدی برای موفقیتها در سطح
