بخشی از مقاله
خشکسالی یکی از جدی ترین مشکلات برای جوامع بشری و اکوسیستم ها می باشد.این پدیده سالانه باعث میلیون ها دلار خسارت در سطح جهانی می شود.در سالهای 2001و2000 پدیده خشکسالی به ترتیب 3/5و 3/6 میلیارد دلار خسارت وارد نموده است. خشکسالی یکی از پدیده های محیطی و بخش جدایی ناپذیر تغییرات اقلیمی در ایران بوده است به گونه ای که حتی در کتیبه بیستون که از دوران هخامنشی بر جای مانده است،داریوش اول از اهورا مزدا می خواهد این سرزمین را از قحطسالی،خشکسالی و دیگر بلایای حفظ دارد.[1]کشور ما به ویژه مناطق جنوب به خاطر قرار گرفتن در کمربند خشک و نوار بیابانی زمین که در عرض های 25 تا 40 درجه شمالی واقع شده است، از مناطق کم باران و خشک جهان به شمار می آید.
خشکسالی یک واژه بوم شناختی،زراعی و اجتماعی است و در عین حال حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است. البته خشکسالی به دلیل عوارض و ماهیت متنوع آن ، از زوایای گوناگونی تعریف شده است.در یک تعریف ساده،خشکسالی یک دوره با بارش کمتر از حالت متعارف است،که به کاهش و کمبود ذخایر آبی منجر می شود.همچنین در تئوری جدید و با دید هیدرومتئورولوژی، خشکسالی به صورت انحراف موقتی و دوره ای وضعیت رطوبت محیطی تعریف شده است . ماهیت متنوع این پدیده باعث گردیده است که به شکل های مختلف، همانند خشکسالی جوی - کمبود بارش نسبت به حالت نرمال - ، خشکسالی آبی - کمبود جریان آبهای سطحی - ، خشکسالی کشاورزی - کمبود رطوبت خاک - و خشکسالی اقتصادی-اجتماعی - کمبود سطح درآمد ناشی از فقر - تقسیم بندی و تعریف شود.
-2-1 مدیریت منابع آب
برنامه ریزی برای حفظ و بهره برداری بهینه از منابع آبی نیازمند بکارگیری ضوابط خاص خود می باشد.عادل ردیف - - 1999 سه روش کلی مدیریت منابع آب را به صورت زیر شرح داده است.[2]
-1 مدیریت مبتنی بر عرضه آب: در واقع محور این روش عرضه منابع آب در پاسخ به تقاضای در حال رشد است.
-2 مدیریت یکپارچه: در این روش تمام جنبه های اقتصادی ،اجتماعی و محیطی همگی در نظر گرفته می شوند.
-3 مدیریت راهبردی یا استراتژیک: در این روش سه هدف زیر دنبال می شوند:
-حفظ کارایی اکوسیستم های منابع آب شیرین
-مدیریت مبتنی بر اکوسیستم
-نحوه تخصیص آب در آینده
ازمهمترین اقدامات در بخش مدیریت منابع آب هم می توان به اجرای طرح های کلی احیا آب مانند بند و سد و انتقال آب از مخازن سد، استخراج آب از طریق چاه های عمیق و نیمه عمیق در سطح منطقه اشاره کرد. ولی از آنجایی که در حال حاضر مهمترین منابع آبی که در خطر شدیدی قرار گرفته اند منابع آبهای زیر زمینی می باشند لذا در این مقاله به طور جداگانه در مورد آنها بحث خواهد شد.
-3-1 تأثیر خشکسالی بر روی منابع آب زیر زمینی
با توجه به کوتاه بودن دوره بارش در بسیاری از نقاط کشور ما و کمبود منابع سطحی ، اندیشه بهره برداری از منابع آب زیر زمینی نیاکان ما را به ابداع قنات و استفاده از آب زیرزمینی رهنمون ساخت.با گذر زمان و به عرصه آمدن تکنولوژی های حفاری هجوم غارت گونه به منابع آب زیر زمینی شدت یافته و این منابع در حال حاضر مهمترین منابع آبی جهت مصارف کشاورزی، شرب و صنعت محسوب می شوند. افزایش نیاز و برداشت بیش از حد سفره های آب زیر زمینی از یک سو و رخداد خشکسالی و کاهش بارش از سوی دیگر تهدیدی جدی برای کمیت و کیفیت این منابع ارزشمند است. باتوجه به مطالب عنوان شده و تجربیات حاصل از دوره های خشکسالی اخیر راهکارهای ذیل به منظور کاهش اثرات مخرب خشکسالی ارائه می گردد.
نظارت بر بهره برداری از چاه ها: حدود نیمی از دشتهای کشورمان دشتهای ممنوعه محسوب می شوند و حدود % 25 برداشت از منابع زیرزمینی به صورت اضافه برداشت می شود.اعمال شیوه هایی نظیر گشت و بازرسی دشتها،جلوگیری از حفر چاه های غیر مجاز،تعویض منصوبات غیر مجاز چاه ها و ...راهکارهای سودمندی درراستای حفاظت این منابع می باشند.اجرای روشهای نوین آبیاری: دراجرای این روشها بایستی دقت کرد که این طرح هابا کاهش برداشت از چاه ها و بهینه کردن مصرف همراه باشند. چون در روشهای غرقابی و سنتی در حدود 30-20 درصد آب آبیاری به زمین نفوذ کرده و وارد سفره های زیر زمینی می شود در حالیکه در روشهای تحت فشار این رقم در حدود 5 درصد می باشد.
اجرای طرح های تغذیه مصنوعی،آبخیزداری و پخش سیلاب: جهت افزایش نفوذ آبهای سطحی به سفره های آب زیر زمینی اجرای طرح های تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب از راهکارهای سودمند خواهد بود.نصب کنتورهای هوشمند: نصب کنتورهای هوشمند یکی از قدرتمندترین ابزارهای مدیریتی جهت جلوگیری از اضافه برداشت چاه ها محسوب میشود. استفاده از چنین کنتورهایی سبب توجه کشاورزان به ارزش واقعی آب و محدودیت منابع آب و در نتیجه بهره برداری بهتر خواهد شد.طرح های انتقال آب با چنین طرح هایی مشکل اصلی کمبود منابع یعنی پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارش ها تا حد زیادی حل خواهد شد. اجرای طرح های انتقال آب اگر به صورت کارشناسی و صحیح انجام شود باعث کاهش مصرف منابع زیر زمینی و همچنین تغذیه بیشتر سفره های زیر زمینی می گردد.
در حال حاضر کارایی مصرف آب در بخش کشاورزی که عمده ترین مصرف کننده آب می باشد کمتر از 1 کیلوگرم به ازای مصرف 1 متر مکعب آب می باشد.درصورتی که همین روند ادامه یابد ، مقدار پیش بینی شده محصولات کشاورزی در سال 1400 به هیچ وجه با حجم آبهای موجود و قابل استحصال در آینده هماهنگی نخواهد داشت.[3] مفهوم بهره وری و شاخص های بهره وری مصرف آب در کشاورزی به میزان و چگونگی استفاده از نهاده ها یا عوامل تولید در یک فرآیند تولید ویژه، یک دوره معین و یک محدوده جغرافیایی مشخص برای دستیابی به اهداف تعیین شده است .نگرش بهره وری آب کشاورزی در مناطق خشک یا مواجه با بحران آب دو دیدگاه فیزیکی و مالی را شامل می شود.بدین معنی که با کسب بالاترین سود خالص - از دیدگاه مالی - کمترین میزان مصرف آب - از دیدگاه فیزیکی - نصیب بهره برداران نماید.[4] در این مقاله سعی شده است راهکارهای افزایش بهره وری در 2 محور کشاورزی - باغات وزراعت - و آب شرب مورد بررسی قرار گیرند.البته بایستی توجه کرد که این 2 حوزه دارای اشتراکات فراوانی با یکدیگر هستند.
-2 مدل برنامه ریزی و آماده سازی برای مقابله با خشکسالی
یکی از مباحث کلان مدل های برنامه ریزی برای مقابله با خشکسالی است که محورهای اساسی در برنامه ریزی جامع مدیریت مقابله با خشکسالی می تواند به صورت ناحیه ای، ملی یا حتی جهانی انجام شود ودر هر مورد شامل مجموعه ای از طرح ها و راهکارهای کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت باشد. امیر ابولقاسمی و مرید - 1380 - درتحقیقی به کلیات برنامه ریزی و آماده سازی برای مقابله با خشکسالی ارائه شده در کشورهای مختلف از جمله آمریکا،چین و هندوستان و...پرداخته اند.خزانه داری و همکاران - - 1379 نمونه ای از برنامه تجربه شده در آمریکا را ارزیابی و بعنوان الگو و راهنمای کلی برای برنامه ریزی توصیه کرده اند که شامل 9مرحله اصلی زیر است
1.تشکیل کمیسیون ملی خشکسالی
2.شرح اهداف طرح و سیاستها
3.رفع کشمکش ها و مشکلات احتمالی بین بخش های اقتصادی و محیطی
4.تعیین منابع طبیعی،بیولوژیکی و انسانی و نیز تعیین محدودیت های حقوقی و مالی
5.توسعه طرح خشکسالی
6.شناسایی پژوهش های لازم و انجام شده
7.ترکیب موضوعات علمی و سیاسی
8.توسعه برنامه آموزشی و تربیتی در سطوح مختلف
9.ارئه روشها برای ارزیابی مراحل طرح خشکسالی
