بخشی از مقاله
چکیده
گرد و غبار از پدیده های جوی است که مشکلات و نارسایی های متعدد را ایجاد می کند. در گذشته اغلب استان هایی که بیشتر تحت تاثیر بادهای 120 روزه قرار داشتند با بحران گرد و غبار روبرو بودند. اما امروزه به علت بالا بودن غلظت و فراوانی و پایداری پدیده گرد و غبار، به یک بحران ملی، منطقه ای و بین المللی تبدیل شده است. مطالعه حاضر مجموعه ای مشتمل بر مطالعات پایه شناخت پدیده گرد و غبار در استان اصفهان با تأکید بر تالاب بین المللی گاوخونی است در این پژوهش اطلاعات به صورت مطالعه اسنادی و کتابخانه ای گردآوری شده و سپس داده ها مورد تحلیل قرار گرفته اند. عوامل متعددی برای وقوع پدیده گرد و غبار ذکر شده است که می توان از جمله آنها، تخریب مراتع و جنگل ها، احداث سدها و گسترش صنایع آلوده کننده، خشکسالی، عدم کشت متناسب با شرایط اقلیمی استان اصفهان اشاره نمود.
نتایج نشان می دهدکه، طوفان های گرد و غباریعمدتاً در فصول بهار و تابستان و با توالی کمتری در پاییز وزمستان رخ می دهد و مهم ترین عامل در تولید گرد و غبار سرعت باد می باشد . کاهش قدرت دید یکی از ویژگی های اصلی سیستم های گرد و غباری می باشد که علاوه برآثار ناخوشایند بهداشتی مثل مشکلات تنفسی و ریوی برای انسان و افزایش مرگ تنفسی در کودکان در اثر تنفس ذرات معلق موجود در گرد و غبار، سبب آلوده کردن محیط زندگی انسان،کاهش منابع آب ، پوشاندن سطح برگها، و کاهش تولیدات کشاورزی می گردد. برای حل این مشکل استفاده از پوشش هایی ضمن تثبیت تپه های شنی و ارائه روش های بیابانزدایی و الگوی کشت متناسب شرایط اقلیمی استان اصفهان و ... پیشنهاد می شود.
واژه های کلیدی:گرد و غبار، باد، بحران، تثبیت تپه، بیابانزدایی، الگوی کشت مناسب، اصفهان
مقدمه
پدیده گرد و غبار از جمله تغییرات اقلیمی و پیامدهای زیست محیی نامطلوبی است که در چند سال اخیر از سیر طبیعی خود خارج شده و شاهد تعدد وقوع آن در منطقه خاورمیانه می باشیم. [5]ریز گردها اصطلاحی است که در مورد ذرات جامد آئروسل به کار برده می شود. اکثر ریزگردهای حاصل از فرسایش بادی در محدوده قطر 20 الی 100 میکرون قرار دارند.[10] کانی های فیبری با آزبستی، ترکیبات آهن دار، سیمان، کانی های سیلیکاتی، آلاینده های آلی، عناصر سنگین و پاتوژن ها ترکیبات شیمیایی ریزگردها را تشکیل می دهند.[9] به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران در کمربند خشک ونیمه خشک جهان، این کشورمکرراً در معرض سیستم های گرد و غبار محلی قرار می گیرد. طوفان های گرد و غباری و ریزگردهای ناشی از آن اثرات زیان باری را بر روی سلامتی انسان ، محیط زیست، اقتصاد و پوشش گیاهی منطقه می گذارد.[7]
دکتر آلفرد هویلند - - 1982، در خصوص جغرافیای پزشکی، تحقیق با ارزشی تحت عنوان پراکندگی جغرافیایی امراض در بریتانیا به چاپ رساند و در اوایل قرن بیستم پیشرفت در شاخه های مختلف پزشکی، جغرافیای پزشکی را در مسیر تازه ای قرار داد، یکی از مهم ترین بحث های مربوط به این رشته بررسی پدیده گرد و غبار و پیامدهای زیستی آن است.[12] ویکتوریا و همکاران - - 1388، وقوع طوفان های گرد و خاک در غرب و مرکز ایران را در زمستان1386 و بهار 1387 با استفاده از تصاویر ماهواره ای و نقشه های همدیدی بررسی کرده اند، نتایج این پژوهش ها نشان داده است، گرد و خاک موجود در هوای کشور به خصوص در غرب و جنوب غربی و شمال غرب یا از صحرای شمال و شمال شرق آفریقا و یا از کشورهای عربستان و عراق و سوریه توسط جریانات جوی منتقل شده و پایداری وضعیت جوی و افت سرعت باد در مرکز و غرب کشور عامل ثابت ماندن آن ها به مدت چند روز در مجاورت سطح زمین و ایجاد بحرانی آلودگی هوا است. [8]، در کتاب آب و هوای ایران این گونه بیان می کن که، مطالعات صورت گرفته در ارتباط با فراوانی روزهای گرد و غبار در ایران نشان می دهد چاله های مرکزی ایران بیشترین روزهای گرد و غبار را دارند.
به عنوان مثال در مناطقی وزش بادهای 120 روزه سیستان فراوانی روزهای گرد و غباربین 150روز است و فراوانی گرد و غبار در مرداد ماه بیشتر از سایر ماه ها می باشد.[5]دشت سجزی در گذشته نه چندان دور دارای مرغ زار و چمن زارهای طبیعی بوده ولی خشکسالی، برداشت بی رویه از سفره های آب زیر زمینی، شور شدن آب های سطحی و زیر زمینی، بهره برداری غیر اصولی از اراضی گچی و رهاسازی معادن، از بین رفتن سنگ فرش حفاظتی سطح خاک، این دشت را در مدت زمان کوتاهی به یکی ازکانون های اصلی تولید ریز گردها تبدیل نموده است. وجود غلظت بالای یون های محلول نظیر سدیم، کلر و کربنات ها در گرد و غبار منطقه اصفهان و همچنین بالا بودن هدایت الکتریکی و اسیدیته1 این ذرات نشانه شور و سدیمی بودن گرد و غبار بوده و این فرضیه را تقویت می کند که گرد و غبار از منطقه با شوری زیاد ح اصل شده است.
مطالعاتی که تاکنون در تالاب گاوخونی انجام شده بیانگر این واقعیت است که تقریبا همه بخش های سطحی تالاب خشک شده و تنها در بعضی از قسمت ها، سفره آب زیر زمینی هنوز وجود داردکه با این وجود تالاب در وضعیت بحرانی به سر می برد. تجزیه های شیمیایی موید شور و سدیمی بودن شدید رسوبات تالاب می باشد. اگر روند خشکی رودخانه ادامه داشته باشد و حقابه تالاب به آن تخصیص داده نشود، در آینده ای نزدیک تالاب گاوخونی نیز می تواند به عنوان منشا اصلی تولید ریز گردهای استان اصفهان و حتی استان های دیگر تبدیل شود. در این مطالعه اثرات نامطلوب پدیده گرد و غبار و راهکارهای کنترل و به حداقل رساندن عوارض این پدیده به صورت مروری بررسی گردیده است.[2]
منطقه مورد مطالعه
تالاب بینالمللی گاوخونی - که باتلاق گاوخونی نیز خوانده میشد - نام تالابی است در فلات مرکزی ایران که بخش بزرگی از آن در استان یزد و مابقی در استان اصفهان قرار دارد که زایندهرود به آنجا میریزد. گاوخونی گودالی است به وسعت دو برابر شهر اصفهان و عمق تنها 1 متر. این تالاب یک تالاب طبیعی، دارای نقش هیدرولوژیکی، بیولوژیکی و اکولوژیکی کلیدی در منطقه و یک نمونه نادر در منطقه جغرافیایی زیستی اش است.[14] دارای وضعیتی فعلا خشک و قدمت 10 میلیون سال، وسعت 472 کیلومتر مربع، ارتفاع 1470 متر از سطح دریا و سطح آبریز حوضه 41503 کیلومتر مربع می باشد.
منبع تامین آب تالاب رودخانه دائمی زاینده رود و رودخانه فصلی ایزد خواست است، دارای اهمیت بین المللی و وضعیت زیست محیطی بحرانی، با گونه های جانوری گراز، آهو، گورخر، یوز پلنگ، بزمجه و پرندگان مهاجر فلامینگو، کشیم، غاز خاکستری، آنقوت، بوتیمارکوچک، حواصیل زرد، اگرت و ... - فعلا با خشکی تالاب پرنده مهاجری به منظقه پرواز نمی کند - می باشد. پوشش گیاهی تالاب تاغ، گز، اشک، گون، شور، پرند، قیچ و ... می باشد. این گودال آبی برای هزاران سال نقش مهمی در تعادل آب و هوایی و سلامت بوم زیست منطقه بیابانی و گرم خشک ایران مرکزی داشته و نبودش زندگی در این منطقه را رفته رفته از حالت ممکن به غیر ممکن بدل خواهد کرد. خشکی تالاب اگر تا یکی دو سال دیگر همچنان ادامه یابد، لطمات غیر قابل جبرانی به اقلیم منطقه وارد خواهد کرد که از شیوع بیماری های مهلک گرفته، تا نابودی زمین های کشاورزی و حتی انفجارهای غیر مترقبه در خطوط تولیدات صنعتی از جمله تبعات آن می باشد. این منطقه فاقد هرگونه ایستگاه هواشناسی می باشد.[6]
گاوخونی منشا ریزگردهای سمی
مشکل اساسی استان اصفهان آب است و همهی راه کارهای مختلف در خصوص مهار ریزگردها بدون آب بی نتیجه است. درصد بالایی از ریزگردهایی که این روزها میهمان ایران و اصفهان هستند منشأ فرامرزی دارند و اکثرا از عراق و عربستان به ایران میآیند البته ریزگردهای عربستان بهدلیل اینکه درشت هستند در مناطق مرزی کشور نشست میکنند اما ریزگردهای عراق بهدلیل سبکی و ریزی وارد مناطق مرکزی ایران میشوند که بیشتر آنها ناشی از خشکی دجله و فرات است. 12 درصد ریزگردهای کشور از کانونهای داخلی ایجاد میشوند در اصفهان 16 کانون تولید ریزگرد وجود دارد که دشت سگزی در شرق اصفهان، رودخانهی زاینده رود و تالاب گاو خونی از همه مهمتر و بحرانیتر هستند.
گاو خونی از نظر توپوگرافی از یزد و کرمان بالاتر است و همین امر باعث میشود تا با هر وزش باد از شرق به غرب، ریزگردهای گاوخونی به یزد و کرمان برود و خشکی این تالاب قطعا نه تنها برای اصفهان مشکل ایجاد میکند بلکه منطقه ی مرکزی ایران را تحت تاثیر خود قرار . [3] اتمسفرطبیعی که تنفس می کنیم افزون بر گازهای سازنده آن، شامل ذرات بی شمار مایع و جامد است، بخشی از این ذرات ریزگردها می باشد. انتقال و نشست ریزگردها عمدتا در مناطق خشک و نیمه خشک که فرسایش بادی زیادی است، متمرکز است. فلزات سنگین با اتصال به این ریزگردها قادرند در مقیاس وسیع انتشار یابند. فلزات سنگینی که همراه ریزگردها در اتمسفر پخش می شوند، با فرونشست مجدد می توانند باعث آلودگی آب های سطحی، خاک های کشاورزی شوند و نیز از طریق باران جذب محصولات کشاورزی و باغی شوند.[1]تا شعاع 150 کیلومتری گاوخونی، زیر ریسک بمباران شیمیایی ریزگردهای حاوی فلزات سنگین گاوخونی قرار می گیرند.[4]
مسیر حرکت ریزگردهای تالاب بین المللی گاوخونی
از ابتدای فصل تابستان تا ابتدای پائیز مسیر بادهای کشور از شرق به غرب بوده که باد غالب نامیده می شود و این باد، تمامی ریزگردهای سمی را در این 4 ماه به اصفهان و سایر استانهای همجوار میرساند. در صورت بیتوجهی به احیای زندهرود و اعطا نشدن حقآبه تالاب گاوخونی، کانون جدید بحران ریزگرد سمی در کشور در تالاب گاوخونی شکل میگیرد و غبار و ذرات سمی ذکر شده با ورود جریانهای بادی شرق به غرب در فصل تابستان، تا پایتخت کشور نیز انتشار خواهد یافت. جاری بودن رودخانه زایندهرود تنها منوط به شهر اصفهان نیست و این جریان از ابتدا تا تالاب باید محسوب می شود. جریان 20 متر مکعب بر ثانیهای که در بستر رودخانه جاری است، کم است و به طور قطع به تالاب نیز نمیرسد و همچنان خطر ریزگردهای تالاب گاوخونی نگران کننده است.[13]اگر آبی به کشاورز نرسد، جبران آن را میتوان با خسارت و پول تأمین کرد اما حقابه تالاب با پول رفع نمیشود زیرا یک مسئله زیست محیطی است که با سلامت و جان مردم روبه رو است.
اگرچه برخی اظهار نظرها مبنی بر این است که، با آبیاری زمین های کشاورزی و زهآب آن میتوان تالاب را حفظ کرد، اما مسئله این است که کشاورزی به حدی نیست که زهآب داشته باشد و این زهآب که از کف رودخانه است بسیار سمی بوده و مناسب نیست. از طرفی با برداشت بیش از حد آبهای زیر زمینی و چاهها آبخوانها تخلیه شده و متاسفانه در مناطقی مانند شهرستان دامنه، برخوار و منطقه مهیار اصفهان با پدیده فرونشست زمین و دشت روبرو هستیم که این مسئله به عنوان زلزله خاموش نیز نامیده می شود. اگر حق آبه گاوخونی تأمین شود به غیر از منافع اقلیمی و زیست محیطی فراوان، ظرفیت های گردشگری منطقه می تواند درآمدزایی و ارزآوری قابل توجهی را ایجاد کند .تالاب گاوخونی یکی از مرکزی ترین و پر جاذبه ترین نقاط گردشگری پرنده نگری در جهان است . این تالاب در مسیر مهاجرت جهانی فلامینگوها قرار دارد.[3]
تپه های شنی اطراف تالاب گاو خونی
در طول میلیون ها سال، تپه هایی شنی در بخش غربی گاوخونی تشکیل شده است. شن های سبک بیابان که سوار بر باد این سو و آنسو می روند در هنگام عبور از روی گاوخونی، تحت تأثیر رطوبت آن سنگین شده و نشست می کنند.[1]آنچه مانع از پراکندگی این تپه های شنی در این میلیون ها سال شده، رطوبتی است که تپه ها با فرایند مویینه گی از سطح تالاب گاوخونی در خود جذب کرده و باعث چسبندگی نسبی شن ها شده است. با خشک شدن گاوخونی و پایان رطوبت زمین مجاور تپه های شنی آن منطقه، تپه شنی استحکام خود را از دست داده و به مرور فرو می پاشد و با باد پراکنده می شود.[10]
تاثیرات زیست محیطی و اقتصادی ریزگردها
الف - به خطر افتادن سلامت انسان ها بیماری هایی از قبیل سرطان ریه، برونشیت، تنگی نفس و سیاه شدن ریه، سردردهای شدید و مزمن و... ازجمله بیماری هایی است که در اثر وجود غلظت بالای ریزگردها به وجود می آیند.
ب - اختلال در رشد و نمو گیاهان وجود غلظت بالای ریزگردها منجر به کاهش فتوسنتز شده و کاهشتولید محصولات کشاورزی را به همراه خواهد داشت.
ج - تاثیرات منفی ریزگردها بر اقتصاد کاهش مییدان دید، آلوده شدن خاک ها و جذب فلزات سنگین توسط برگ گیاهان، آسیب رساندن به خطوط حمل و نقل ریلی و جاده ای، آسیب رساندن به صنایع و واحد های تولیدی، تعطیلی ادارات و سازمان های مختلف از دیگر پیامد های وجود غلظت بلای ریزگردها در هوای اطراف کره زمین می باشد.
د - کاهش گردشگری طبیعی ه - کاهش اجباری ساعات کار شهروندان[2]
مهمترین علل خشک شدن تالاب گاوخونی
-1 کاهش نزولات جوی در سال های اخیر
-2 توسعه خارج از ظرفیت در حوضه زاینده رود با استقرار صنایع بزرگ، پالایشگاه و نیروگاه ها.
-3توسعه کشاورزی و مصرف فراوان آب
-4 عدم وجود مدیریت جامع بر منابع آب -5 برداشت غیرمجاز از رودخانه در فاصله سد تا پل کله[2]
ارزش ها و کارکردهای تالاب گاوخونی
-1کاهش تبعات تغییرات آب و هوایی
-2تصفیه آب
-3پرکردن سفره های آب زیر زمینی
-4جلوگیری از سیلاب
-5زیستگاه حیات وحش
-6تفریح و گردشگری
-7ارزش های فرهنگی
-8 تشکیل گنجینه ای از تنوع زیستی و ژنتیکی
-9حفظ فرآیند طبیعی تولید علوفه
- 10 تثبیت شن های روان و نوار ساحلی در برابر طوفان[6]
نتایج
طوفان های گرد و غباریعمدتاً در فصول بهار و تابستان و با توالی کمتری در پاییز وزمستان رخ می دهد. مهم ترین عامل در تولید گرد و غبار سرعت باد می باشد . کاهش قدرت دید یکی از ویژگی های اصلی سیستم های گرد و غباری می باشد که علاوه برآثار ناخوشایند بهداشتی مثل مشکلات تنفسی و ریوی برای انسان از جمله سینوزیت، برونشیت، آسم و آلرژی و صدمه به عملکرد دفاعی ماکروفاژها و در نتیجه افزایش عفونت های
