مقاله خصوصیات معلم تراز در فرهنگ رضوی

بخشی از مقاله

چکیده
تحقیق حاضر به بررسی خصوصیات معلم تراز در فرهنگ رضوی پرداخته است. امام رضا - ع - به عنوان هشتمین امام معصوم و به عنوان یک انسان کامل احیا کنندهیهمهی صفات عالی و برجستهی اخلاقی بوده است. با تأسی به رفتار و کردار ایشان میتوان خصوصیات یک معلم کامل را مشخص کرده و در جهت پرورش و تربیت معلم و رفع چالش های موجود در نظام تربیتی و اتخاذ راهکارهای مناسب از آن بهره گرفت. این پژوهش با هدف بررسی خصوصیات معلم بر مبنای سیرهی عملی امام رضا - ع - انجام گرفته است. تحقیق حاضر به روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته است.×در پایان پس از گردآوری اطلاعات به روش کتابخانهای و تجزیه و تحلیل آنها به روش تحلیل محتوا این نتایج بهدست آمد .با توجه به سیرهی عملی امام رضا - ع - مؤلفههایی همچون پرورش تعقل و خردورزی، ملازمت علم و عمل، محبت و مهر ورزی، صبر و مقاومت، تکریم شخصیت دیگران، تکلیف به قدر وسع، عفو و گذشت به عنوان برخی از هزاران خصوصیت بارزآن حضرت مورد بررسی قرار گرفتند که میتوان به عنوان الگوهایی جهت معلم تراز از آنان بهره گرفت.

کلید واژگان : خردورزی ، همراهی علم و عمل، مهرورزی، تکریم شخصیت، تکلیف به قدر وسع

مقدمه

ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان مصابیح سنت الهی و مفاتیح علم و حکمت خداوندی، همواره همچون چراغی در مسیر راه بشریت قرارگرفته اند.آنان با علم الهی خویش انسانها را به تمسک به ریسمان الهی دعوت میکنند. با توجه به نقش تربیتی ائمه میتوان گفت، که آن بزرگواران را همواره هدایت ناس درسر بوده، هرچند به تربیت خواص نیز پرداختهاند اما محورکار آنان هدایت عموم مردم بوده است - صفایی مقدم،. - 19: 1386 امام رضا - ع - نیز که همواره رضایت و قرب الهی را داشته است، گاه سخنانی را با صراحت و گاه به کنایه بیان نمودهاندکه میتوان با استدلال و بینش عمیق به درک آنها پرداخت. لذا از سیره عملی آن بزرگوار میتوان نمونههای تربیتی بیشماری را استخراج نمود. هرچند که ائمه علیهم السلام منبع واحدی از نور الهی هستند ولی لزوم پرداختن به سیره و روش تربیتی هرکدام میتواند دریچهای تازه از معرفت را به روی دوستداران علم و معرفت بازنماید.

بیان مسأله

با عنایت به آنکه ائمه اطهار - ع - منبع بسیار غنی جهت تأسی و الگوبرداری در تربیت اسلامی هستند، بنابراین پژوهشگران در این تحقیق سعی بر آن داشتند که با لحاظ کردن سیره تربیتی امام رضا - ع - به بیان پارهای از خصوصیات معلم تراز از دیدگاه ایشان بپردازند . با توجه به این که در نظام تربیتی اسلامی این نکته مد نظر قرار گرفته است که انسان به علت فقر ذاتی نیازمند داشتن و قرار دادن الگوهایی جهت پیراستن و ساختن در تربیت بوده است - صفایی مقدم، - 23 :1386 از اینرو محققان درصدد بررسی این سؤال برآمدند که خصوصیات یک معلم تراز برمبنای معیارهای فرهنگ رضوی کدامند؟اشاره به شمه ای از دریای بیکران جلو های بارز آن امام - ع - برخی از خصوصیات سیره رضوی که میتوانند مبنایی برای مربی تراز در نظر گرفته شود ،به شرح ذیل می باشند که به طور مجمل به آنها پرداخته میشود.

اهمیت تعقل و تفکر - خردورزی، پرورش عقل و خرد -

روح تعلیم و تربیت اسلامی برمبنای تعقل و تفکر است بدین جهت که، تعلیم و تربیت اسلامی انسان را از مرزهای تنگ مادهپرستی و طبیعتگرایی فراتر میبرد و بهسوی خدای بزرگ میکشاند ، توحید را فلسفه جهانبینی و معاد را زندگی مطرح میکند و عقل و عمل را ملاک یافتن حقیقت و ضابطهی رستگاری تلقی میکند - شریعتمداری، . - 1380 تعقل و تفکر به عنوان نتیجه تعلیم و تربیت همواره مورد توجه مکاتب مختلف فلسفی تربیتی قرار گرفته است. به عنوان مثال پایدارگرایان هدف تعلیم و تربیت را پرورش قوای عقلانی دانستهاند و هدفی بزرگتر از آن در نظر نمی گیرند و یا هدف عمده رئالیسم علمی پرورش عقل و قوه خرد است - گوتک، . - 65 :1386 از نظر اسلام تعقل و تفکر دارای آنچنان اهمیتی است که از پیامبر و نبی به رسول ظاهری و از عقل به رسول باطنی تعبیر شده است.

قرآن کریم حواس، عقل و قلب را به عنوان ابزار شناخت یادآوری میکند.فی» بطونِامهّاتکم لاتعلمونَشیئاًو جعلَ لکمُالسّمعَو الابصارَو الافئده لعلّکم تشکرون1«هم چنین در اهمیت تعقل، قرآن به این نکته اشاره میکند که:»اِنﱠالش ر الدّواب عنداالله الصُمﱠ بکمَال الذین لایعقلون2«بدترین» جانوران نزد خدا کسانی هستند که از شنیدن و گفتن حرف حق کر و لالند و اصلاً تعقل نمی کنند.«پیشوایان معصوم نیز به این امر مهم اشاره کردهاند. حضرت علی - ع - در خطبهی 185 نهج البلاغه در مورد آیات آفاقی بیان میدارد که هر کدام از مخلوقات خداوند در صحنهی طبیعت همچون خورشید، ماه، گیاهان و درختان، آب و سنگ شایسته نظر کردن هستند.

یعنی میتوان از هر کدام از آنان شناخت درخور و شایسته دریافت نمود:»فانظُر الی الشﱠمسِو القمر و النﱠبات و الشﱠجر و الماء و الحَجر.«امام رضا - ع - درباره عقل می فرماید: صدیقٌ»کلّامرَه عقلهُو عدوهِجَهله».«دوست هر کس عقل و خرد او و دشمن هر کسجهل و نادانی اوست - « مجلسی ،. - 355 :1364با تدبر در این نوشتار میتوان به این استنتاج دست یافت، از دیدگاه ائمه و در فرهنگ رضوی تعقل و تفکر یکی از خصوصیات بارز معلمان است. بدین نحو که معلم بایستی ابتدا، برای تفکر در هر امری به تحریک حواس - چه ظاهری و چه باطنی - در فراگیر پرداخته لذا توجه به حواس شرط اولیه راه یافتن به تفکر و تعقل است. یکی از دستاوردهای پرداختن به تعقل نیز آن هم در سطح شناخت این است که فرد بتواند به مقام شناخت و یا بازشناسی برسد که در این صورت به مقام عقلورزی در سطح شناخت دست یافته است .

براین اساس یکی از خصوصیات معلم خوب پرورش قوه تفکر و تعقل در دانشآموزان میباشد . چنین معلمی ابتدا بایدخود معلمی فکور باشد، معلمی که بتواند با استفاده از روشهای مختلف همچون پرسش و پاسخ، روش الگوی حل مسأله و دیگر روشهای فعال، زمینه پرورش عقل در کودکان را فراهم کند. همچنین در هدفگذاری برنامه درسی ملی هم که براساس الگوی پنج عنصری و با توجه به رویکرد فطرتگرایی توحیدی کلیه ابعاد متعلمین را دربر میگیرد به این مسأله اشاره شده است. این پنج عنصر عبارتند از : تفکر و اندیشه، ایمان و علم، آگاهی، مجاهدت و اخلاق - سند تحول بنیادین،. - 1390 علاوه براین، از اهداف دروس دوره ابتدایی مخصوصاً پایه ششم ابتدایی تربیت عقلانی و تقویت قدرت تعقل و تفکر، تقویت باور و هدفمندی خلقت و ارزشمندی آن عنوان شده است - همان - .پس با توجه به این که تربیت عقلانی مجموعه تدابیر و اعمالی است که بهطور منظم و سازمانیافته موجبات رشد و پرورش عقل را در دو جنبه عملی و نظری جهت دستیابی به هدفهای مطلوب فراهم میسازد - بهشتی، - 89:1389 و در فرهنگ رضوی دارای جایگاه والایی قرار دارد ضرورت آن است که یک معلم تراز در فرهنگ اسلامی خود را با این خصوصیت منطبق نماید.

همراهی علم و عمل - ارتباط بین نظریه و عمل -

اگر انسان به دانشی معرفت پیدا کرد ولی پس از کسب دانش به آن عمل نکرد آن دانش و علم از لوح وجود او محو میگردد. براین اساس امام رضا - ع - در ارتباط با همراهی علم و عمل می فرماید:»العلمُاَمامَالعمَلُو العملُتابعَه»«علم پیش روی عمل است و عمل تابع علم است - « حموی جوینی،. - 70 :1379همانطور که در قسمت پیشین در ارتباط بین تفکر و تعقل بیان کردیم هر کس از علم بیشتری برخوردار باشد در مقام شناخت امکان بیشتری برای عقلورزی دارد. به عبارت دیگر احاطه علمی و برخورداری از اطلاعات گسترده این امکان را برای فرد فراهم میکند که موارد بیشتری را برای ترکیب و مقایسه مطالب در اختیار داشته باشد و به شناخت عمیقتر و بازشناسی دقیقتری دست یابد.

اما نمیتوان به این نکته اکتفا کرد که تنها احاطه علمی موجب عقل ورزی و تدبر میشود بلکه باید به مفهوم عقل ورزی در سطح عمل هم توجه کرد. بنابراین عقلورزی در مقام عمل ناظر به برقرار کردن ارتباط بین شناخت و عمل است. آنچنان که امام رضا - ع - نیز به آن توجه ویژه ای داشته، آنجا که میفرماید: آن کس که از خداوند طلب توفیق کند اما در مقام عمل مجاهده و کوشش نداشته باشد در طلب توفیق، خویشتن را به استهزا گرفته است - حموی جوینی،. - 71 :1379 این حدیث به خوبی بیانگر آن است که امام رضا - ع - توجه خاصی به توأم بودن علم و عمل داشته است. از اینرو یکی از خصوصیات معلم تراز توأم نمودن علم و عمل و یا بکارگیری نظریه همراه با عمل است. هر معلم باید بداندکه تعلیم و تربیت ابزار نیرومندی برای شکل بخشیدن زندگی فردی و نظام اجتماعی است.

به عنوان مثال وقتی معلمی درباره ماهیت انسان به تفکر میپردازد از اموری که فردیت عملی دارند رها شده درباره نظریهای که قوام و دوام عمل تربیت به آن وابسته است میاندیشد از آنجا که تدریس فعالیتی اخلاقی است مستلزم تلفیق دقیق نظریه و عمل است. نظریه بدون عمل ناکافی است و عملی که از هدایت نظریه بی بهره باشد راه به جایی نمی برد. پس در محیط آموزشی نظریه و عمل به هم وابسته و جدا کردن آنها از یکدیگر غیر ممکن است - گوتک ،. - 5 :1386بنابراین معلمی که بخواهد منطبق با شیوههای رفتاری ائمه معصوم و فرهنگ رضوی عمل نماید بایستی این خصلت نیکو و این بعد از ابعاد ذهنیت فلسفی یعنی ارتباط بین نظریه و عمل را در خود پرورش داده باشد.

مهرورزی و محبت

انسانذاتاً علاقه دارد که مورد مهر و محبت دیگران واقع شود و دیگران او را دوست داشته باشند .این اصل به عنوان اصلی روحی روانی در نهاد انسان به ودیعت نهاده شده است. از سوی دیگر محبت عامل پیوند وایجاد دلبستگی بین افراد است و اگراین انس ومحبت نبود نظام اجتماعی با شاکله ای عظیم بین انسانها شکل نمی گرفت. به واسطه محبت میتوان آدمی را آماده کار حتی درشرایط دشوار نمود. خداوند در تربیت انسان محبت را به عنوان اصلی محوری بهکار برده است. ودر موارد بسیاری ازمحبت خویش یاد می کند.آنجا که می فرماید: سوفَ»یاتیَاالله بقومٍِیُحبﱠهم و یُحبﱡونَه»1«پس بزودی خداوند گروهی را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان نیز او را دوست می دارند.«همچنین در ارتباط با حضرت موسی - ع - می فرماید:»من محبت خویش را شامل حال تو کردم تا تحت نظر من ساخته شوی.2«براین اساس، امام رضا - ع - نیز در زمینه محبتالتﱠودﱠدُمیفرماید:»اِلی النّاس نصفُ العَقل»«مودت به مردم، نیمی از عقل است - «تحت العقول:. - 443