بخشی از مقاله
چکیده:
خواب و رؤیا، ازمسائل مهمی است که حکماو متکلمان و صوفیان و نیزروانشناسان و روانکاوان، پیرامون آن آرایی گونه گون ارائه داشته اند. نقل رؤیا، یکی از روشها و یا ابزارهای مورد استناد عارفان در اثبات نظریه های عرفانی است که از خواب و رؤیا به طرق مختلف و برای اهداف عرفانی خویش بهره برده اند. در این پژوهش پس از طرح نظر عرفای مختلف در معنی خواب و رؤیا به پژواک خواب و رؤیا در مثنوی پرداخته شده است.مولانا در مثنوی ضمن تعریفی از خواب و رؤیا، و اینکه خواب، میوه ی درخت روح، رشته ی پیوند عالم ملکوت، و مهمتر از همه کاشف حقایق است، به بحث راجع به گونه های رؤیا - رویای صادقه، خوابهای پریشان - پرداخته و رؤیا را ابزاری برای بیان نظریه های عرفانی خویش قرار داده است.
واژگان کلیدی: عرفان،روانشناسی،مثنوی معنوی،مولانا
مقدمه:
رویا واژه ای عربی است از مصدر" رأی یرای رویه"به معنی دیدن در بیداری و خواب. از نظر اصطلاحی، در دیدگاه روانشناسان معاصر فعالیتی است ذهنی، وابسته به خواب و متشکل از صور بصری - دایره المعارف مصاحب/ذیل رویا - . از نظر روانشناسان جدید، رویا نه بی معنی است و نه مهمل.بلکه پدید ه ای است روانی و کاملاٌ معتبر - فروید، 130: 1385 - .به عبارت دیگر رویا فعالیتی است در ناخودآگاه با تجربه ی خاص خود. - یونگ، . - 71: 1385 بنابراین جا دارد که رویا را»به منزله ی واقعه ای عادی بپذیریم و قبولکنیم که خواب علتی منطقی و یا به لحاظی هدف و یا همزمان هر دو را در خود دارد - .«همان:35 - .
چنین نگاهی همراه با واقعی گرفتن اساس رویا، در میان متفکران ما نیز علی رغم نبود بررسی نظام مند، وجود داشته است.به ویژه اهمیت دادن به نقش رویا و تعبیر آن در قران کریم و برخی از احادیث، غالب مفسران و به تبع آنان متفکران اسلامی را بر آن داشته است تا به مسأله ی رویا توجه خاصی داشته باشند، چنانکه امام محمد غزالی در کیمیای سعادت - غزالی، 1354 ، ج97: 1به بعد - و ابن خلدون در مقدمه - ابن خلدون، 1385 ، ج - 192:1 بحثی را در ماهیت و اهمیت رؤیا آورده اند.جدای از متون تفسیری که اکثراٌ از رؤیا به مناسبت، به ویژه در باب حضرت یوسف - ع - بحث کرده اند، در غالب متون عرفانی، می توان موضوع رؤیا را سراغ گرفت.
باید گفت همه ی فرهنگها و نیزهمه ی ادیان و مذاهب به طبیعت خواب و رؤیا و دنیای پر رمز و راز آن، پیوسته توجه کرده اند و خواب و رؤیا، بخش بزرگی از فرهنگ، اساطیر، اعتقادات دینی و ادبیات هر سرزمینی را به خود اختصاص داده است. از روزگاران کهن تا امروز، اندیشه های گوناگون و باورهای متفاوت درباره ی خواب و رؤیا، وجود داشته است.اما آنچه در اینجا می خواهیم مورد بررسی قرار دهیم چگونگی بر خورد مولانا با این موضوع و بهره جستن او از رؤیا در قالب حکایتها و داستانهاست. مولانا جلال الدین در مثنوی با ترفندهای شگرف، اثر افکار و درون انسان را به نمایش گذاشته است و در جای جای مثنوی شریف خود، در حکایتها و داستانها مسأله ی خواب و رؤیا را به میان آورده و در بیان کیفیت رؤیا و فرقی که ما بین عامه ی خلق با طبقه ی خواص، اولیا و صلحا در این هست به بحث پرداخته است.
خواب از دید عرفا:
قشیری خواب را از قول ابودردا همان بشری در آیه ی کریمه ی »لهم البشری فی الدنیاو فی الاخره« دانسته است و نوشته است که خواب یکی از انواع کرامات است و بر دو نوع استاگر: در حالت خواب حس کاملاً از بین نرفته باشد انسان در بیداری آن خواب را ببیند حقیقی می داند و اگر حس از بین رفته باشد آن حال خواب برایش ضعیف می شود.او در قسمت دیگری از رساله ی قشیریه خواب را به چند نوع دسته بندی کرده است. خوابی که از جهت شیطانی است و خوابی که اندیشه ی نفس باشد و خوابی که از جانب خدا بوسیله ی فرشته درآید. قشیریدر ادامه، خواب عادتی را بد دانسته است و خواب صاحبان مجاهده را محل راز خدا برشمرده است. - قشیری، 697-9:1378 -
عرفا و فلاسفه هر دو برای تجسم و تمثل حالت انقطاع از شواغل جسمانی و حصول قوت روحانی، نمودار حالت خواب را ذکر می کنند که مرگ کوچک و حشر اصغر است، چنانکه بیداری نیز نمودار بعث قیامت کبری و حشر اکبر است. می گویند که چونروح انسانی در خواب موقتاً از علایق مادی آزاد می شود، خود به خود حالت صفا و نورانیت ذاتی او بروز می کند و جنبه ی ارتباط او با عالم مجردات یا فرشتگان آسمانی و ملائکه ی مقربین قوت می گیرد به صورت رویای صادق حقایقی بر وی الهام می شود که در بیداری از درک و دریافت آن عاجز بود یا حوادث، قبل از وقوع بر وی مکشوف می گردد و واقعه یی را در خواب می بیند که پس از چندی در بیداری خواهد دید. رویای صادق را نباید انکار کرد. - همایی، . - 304: 1369
به عقیده ی حکما خواب حالتی است که عارض بر جانداران می شود و بر اثر آن، از احساسات و حرکات غیر ضروری و غیر ارادی باز می مانند، ولی حواس باطنی به عقیده ی اکثر آنها از کار نمی افتد در این حالت نفس به عالم خود متوجه می شود زیرا نفس به عالم ملکوت، اتصال معنوی دارد و مانع او از توجه بدان عالم، اشتغال وی به تدبیر بدن و مدرکات حسی است و در خواب این تعلق گسسته می شود - فروزان فر،179: 1384 تقریباٌ - . اکثر عرفا درآثار خود از رویا سخن گفته اند چنانکه، توجه بدین مطلب در فتوحات مکیه - ابن عربی، 1384 ، باب 161: 74، - 203 رساله ی قشیریه - قشیری، 699: 1387 - ، مرصاد العباد - رازی، 303- 289: 1352 - ، کشف المحجوب - هجویری، - 518- 520: 1384
به صورت تحلیلی و در جاهای دیگر به صورت نقل رویا ها پی گیری شده است.نجم رازی هر رویایی را با دید کاربردی تعبیر می کند.وی خواب را معبر کشف در هر مقام و مناسب حال سالک می داند - رازی، . - 289: 1352 نجم رازی حتی رویا گونه ها را هم به نحوی در مراحل گوناگون موثر در حال رویابینو قابل تعبیر میداند چرا که همین وضعیت نیز نقش صیقل دادن در آینه ی دل سالک را دارد - همان، 299 - .بنابراین نقوش و تصاویری که در رویا برابر رویا بین نقش می بندد توفیق یا عدم توفیق و یا به عبارتی دیگر، میزان طریق او به شمار می رود. به عقیده ی عارفان دیدار یاران گذشته و خدای تعالی در خواب رخ می دهدو نه در بیداری و این فضیلت رویا را میرساند.
