بخشی از مقاله
چکیده
متون کلاسیک ادب فارسی تنها واجد والایی بیان و سحر کلام نیستند بلکه گنجینهی عظیمی از حکمت، اندیشه و باور ایرانیان، معارف دینی و غیر دینی، واقعیتهای اجتماعی ثابت و متغیر هستند. با بازخوانی این گونه متون در سایهی رویکردهای نوین نقد و نظریهی ادبی ساحتهای دیگری از این متون آشکار خواهند شد که میتوانند در مباحث و فعالیتهای اجتماعی و سیاسی مؤثر باشند. مقالهی حاضردر پی بازخوانی گلستان سعدی از طریق کاربست نقد بومگرایانه برآمده است. لازم به ذکر است که در نقد بومگرا دو شیوه خوانش متن وجود دارد: اوّل آثار بومگرایانهی خودآگاهانهی معاصر و دوّم آثار ادبی اعصار گذشته که الزاماً بومگرایانه نیستند.
خوانش بومگرایانهی گلستان در گروهبندی دوّم قرار میگیرد و شاید اهمیّت و ضرورت پژوهش نیز از همین نکته ناشی شود. برای این منظور بخشهایی از گلستان انتخاب، و نوع و میزان بازنمایی طبیعت در معنای عام آن، و پدیدههای طبیعی همچون حیوانات، گیاهان، درختان، حشرات ، مناظر و چشماندازها مورد بررسی قرار گرفتند. یافتههای پژوهش نشان می-دهند که سعدی در گلستانانسان- مدار است و طبیعت و اجزای طبیعت ابزاری در خدمت ترویج معارف تربیتی، اخلاقی و پند و نصیحت است. این نتایج در هماهنگی با انگارهی مسلط در مورد سعدی در مقام متفکری اجتماعی است نه متأملی بومگرا.
کلمات کلیدی: گلستان، سعدی، نقد بومگرا، طبیعت، پدیدههای طبیعی.
-1 مقدمه
در سال 1978 ویلیام روکرت در مقاله ای با عنوان »ادبیات و بومشناسی: مطالعهای در نقد بومگرا«برای اوّلین بار واژهی نقد بومگرا را بکار گرفت. روکرت کاربست مفاهیم بومشناسی و بومشناسانه را در مطالعهی ادبیات مطرح نمود - روکرت،. - 107:1996 اما اکنون پذیرفته شدهاست که به دنبال تأسیس انجمن مطالعه ادبیات و محیط درسال 1992 در آمریکا و گسترش شعب آن به اروپا، هند، شرق دور و استرالیا و نیوزیلند، جنبشی روشنفکری تحت عنوان نقد بوم گرایانه اعلام موجودیت کرد - کلارک،. - 2010:4
جوزف کارول در سال 2001 و در مقاله ای با عنوان » بومشناسی ادبیات داستانی دوره ویکتوریا« به توصیف نقد ادبی بومگرا میپردازد و مینویسد که این نوع نقد »برارتباط بین ادبیات و محیط طبیعی - « - environment متمرکز است. تعریف عام واژهی »محیط«اطراف» و اکناف و دَور و بَر و شرایطی است که شخصی، حیوانی و یا گیاهی در آن زندگی یا فعالیت میکند.« بنا به فرهنگ لغت چامبرز، استفاده از واژهی »محیط زیست« در این مفهوم عام برای اولین بار در آثار تامس کارلایل در اوایل قرن نوزدهم مشاهده شده است. صفت این اسم یعنی» محیطی یا زیست محیطی« در 1887 و اندیشهی » طرفداری از محیط زیست« برای اولین بار در سال 1923 میلادی رایج گردید.
معانی خاصتر این واژه، مانند مفهوم بومشناسانهی دغدغه زیست محیطی در دههی 1970و همزمان با ظهور جریان موسوم به »جنبش زیست محیطی« کاربرد عام-تری پیدا کرد - هاوکس،. - 15:2008 از نتایج و عواقب نگاه اصالت محیط زیست - - environmentalism اتخاذ رویکرد مبتنی نقد بوم گرا به ادبیات است که در واقع وجهی ازحوزهی گستردهترمطالعات زیست محیطی است - کوین،. - 134:2006 انگیزه اصلی پشت نقد بومگرایی باعث متعهد شدن آن به اتخاذ موضعی، هرچند ضمنی، در خصوص این موضوع جدی شده است که انسان باید چه رابطهای با دنیای بیرون یا به طورعام طبیعت داشته باشد - کلارک،. - 5:2010
-2 نقد بومگرا - - ecocriticism
تنها از دهههای 1990 بود که بررسی رابطهی بین ادبیات و محیط فیزیکی پیرامونی تبدیل به جنبشی روشنفکرانهی شناخته شده و مشخص گردید. علیرغم آغاز دیر هنگامش، نقد بومگرا - مطالعهی ادبیِ محیط زیست - محور - به سرعت به حوزهای متنوع و بینرشتهای و چند وجهی که محدود و مقید به تنها یک شیوهی بررسی و یا یک آموزهی زیست محیطی نیست - تورنبر،. - 237:2012 گلاتفلتی در مقدمهی کتاب راهنمای نقد بومگرا - - 1996 که مجموعهی مهمّی از نقد بومگرایی است می نویسد که: پس نقد بومگرایی چیست؟ به زبان ساده، نقد بومگرایی، بررسی رابطهی بین ادبیات و محیط فیزیکی پیرامونی است. همان گونه که نقد فمینیستی زبان و ادبیات را از منظر آگاهی جنسیتی مطالعه و نقد مارکسیستی آگاهی از شیوههای تولید و طبقهی اقتصادی را وارد خوانش متون میکند، نقد بومگرایی رویکرد زمین- محور را وارد عرصهی مطالعات ادبی میکند - گلاتفلتی،. - 19:1996
ریچارد کریج در کتاب نوشتن محیط زیست - - 1998 که عمدتاً حاوی مطالبی از ادبیات بریتانیاست تعریف زیر را ارائه میدهد: منتقد بومگرا تمایل دارد تا باورهای زیست محیطی و بازنماییها را در هر کجا که ظاهرشوند دنبال کند، تمایل دارد تا به طور واضحتر گفتگو و مناظرهای را که هر چند نیمه-علنی و در بسیاری از فضاهای فرهنگی اتفاق میافتند؛ دنبال کند. مهمترازهمه-یاینها، نقد بومگرا در پی ارزیابی متون و باورها بر اساس میزان انسجام و سودمندی آنها در مقام واکنش به بحرانهای زیست محیطی است - کریج،. - 5:1998
گسترده ترین تعریف برای موضوع نقد بومگرا بررسی رابطهی بین انسان و غیر انسان در سراسر تاریخ فرهنگی انسان است که شامل تحلیل انتقادی از خود اصطلاح » انسان« هم میگردد - گاراد ،. - 5:2004 نقد بومگرا مطالعهی متون ادبی با توجّه به تعامل بین فعالیت بشری و طیف وسیع پدیدههای »طبیعی« یا غیرانسانی است که بر تجربههای بشری تأثیر گذارند- شامل موضوعاتی مانند تمام حیوانات، حشرات، پرندگان، آبزیان و انواع گیاهان، مناظر و چشم-اندازها، محیط زیست و اقلیم و آب و هوا می شود - چایلدز و فاولر ،. - 65:2006
-1-2 گرایشهای موجود در درون نقد بومگرا
دو نوع گرایش در نقد بومگرا وجود دارد. اولین گرایش به رشد روزافزون»بوم ادبیات - « - ecoliterature میپردازد که در دهههای اخیر و در واکنش به بحرانهای زیست محیطی جهانی ظهور و بروز پیدا کرد- آثار تخیلی که به طور خودآگاهانه درگیر
