بخشی از مقاله
چکیده
متون تاریخی اهمیت بسزایی در مطالعات باستان شناختی دارند و نقش آنها در مطالعات تاریخی و باستان شناختی کاملا شناخته شده است؛ از مهمترین این متون می توان به سفرنامه ها اشاره نمود. سفرنامه ها یکی از معتبرترین و موثق ترین انواع منابعی هستند که از طریق آن ها می توان اطلاعات مفید و جامعی در مورد یک منطقه و ساکنان آن به دست آورد. در بسیاري از سفرنامه ها، اشارات دقیقی به موقعیت جغرافیایی، اوضاع حکومتی، اعتقادات و آداب محلی، آثار و ابنیه تاریخی و ... شده است. سفرنامه ابن حوقل یکی از متون قرن 4ه.ق است که بلحاظ تاریخی، سیاسی، اقتصادي و.. داراي اهمیت است. در این نوشتار ابتدا به شرح مختصري از زندگینامه ابن حوقل پرداخته شده و سپس بخش خوزستان کتاب صوره الارض یا صوره اقالیم اثر ابن حوقل انتخاب و سعی شده با استفاده از منابع در دسترس اقدام به روان نویسی و پیدا کردن معادل شهرها و آبادي هاي ولایت خوزستان، در سایر متون همعصر و یا متاخرتر شده است.
واژگان کلیدي- ابن حوقل، خوزستان، اهواز، دجیل
-1 مقدمه:
از زندگانی ابنحوقل اطلاع زیادي دردست نیست. وي در نصیبین واقع در بین النهرین علیا زاده شد، ولی تاریخ ولادتش مشخص نیست. در بخشی از کتاب خود میگوید: »بردة ارمینیه در بغداد به فروش نمیرفت و من در سال325ق چنین دیدم.« در مورد دیگر از حضور خود در مداین به سال 320ق گفت و گو میکند. از این رو باید ولادت وي سالها پیش از 320ق بوده باشد. تاریخ مرگ او نیز در مĤخذ موجود نیامده است. ابن حوقل سفر خود را روز هفتم رمضان331ق از بغداد - دارالسلام - آغاز کرد ابن حوقل در این هنگام در عنفوان جوانی بود. وي احتمالاً آغاز زندگی را درنصیبین - بینالنهرین علیا - و جوانی را در بینالنهرین سفلی گذرانده است، زیرا چنانکه گذشت او خود تصریح کرده که در حدود 320ق در مداین بوده و سپس به عزم مطالعه دربارة سرزمین هاي اسلامی و ملت هاي مختلف و نیز به منظور تجارت سفر تاریخی خود را آغاز کرده است.
بر پایه ارقامی که در صورة الارض آورده به نوشته ویت ابن حوقل سفر خود را از افریقاي شمالی آغاز کرده و در 336ق از مهدیه گذشته و در 337ق به اسپانیا و در 340ق به سجلماسه رسیده است. آنگاه به سوي جنوب رهسپار شده و به سرزمین غانا - غنا - درآمده است - ورنت،1365 ،. - 29 سفر ابن حوقل، بنا بر آنچه خود میگوید، به سبب علاقه او به دانش جغرافیا و تحقیق دربارة وضع اجتماعی و سیاسی اقوام مختلف و نیز به سبب تجارت بود. وي خود در مقدمه کتابش اشاره میکند: یاریگر من در تألیف کتاب، مسافرت و دوري از وطن بود که به منظور کسب روزي و رفع نیاز بدان پرداختم و این در حالی بود که سلطان ستم میکرد و زمانه ناهموار و سختی ها پیاپی بود.
سلاطین به جور خو گرفته بودند و حوادث و بلایا بسیار و نعمت اندك بود. وي همچنین در جاهاي بسیاري از کتابش به تاجر پیشگی خود اشاره کرده و مسائل تجاري را مطرح ساخته است، چنانکه مجموع آنها تابلویی جالب توجه از تمدن جهان اسلامی را در آن زمان به دست میدهد. مؤلف صورة الارض همانند دیگر جغرافیدانان کلاسیک تقریباً هم خود را مصروف شرح بلاد اسلام به ویژه ایران میکند، اما در موارد خاصی از قلمرو جهان اسلام فراتر میرود، مثلاً هنگامی که او خود در گرگان است، بیان میکند که مملکت روس، بلغار و خزر را در 358ق شکست داد، و این نکته خالی از فایده نیست. صورة الارض دو تحریر دارد. تحریر اول را ابن حوقل به سیف الدوله حمدانی 356 - ق - تقدیم کرده است. تحریر دوم به حدود 367ق مربوط میشود و در آن به فاطمیان توجه خاص شده است - نگاه به، متز،14،. - 1346
-2 خوزستان: حدود خوزستان و موقع آن در میان سرزمین هاي مجاور که بدان می پیوندند و از مضافات آن به شمار می آیند بدین گونه است: حد شرقی آن فارس و اصفهان است و میان خوزستان و حد فارس از سوي اصفهان رود طاب - جراحی، شریف ادریسی در نزهه المشتاق راجع به رود طاب می نویسد: در جنوب خوزستان رودخانه طاب جاري است که مرز مشخص کننده حدود خوزستان و فارس است - . جاري است و تا نزدیکی مهروبان - مهرویان، بندر قدیمی و تاریخی در کوره قباد فارس قدیم بودهاست. موقعیت کنونی مهرویان در قریه امامزاده عبداالله فعلی و از توابع شهرستان
هندیجان استان خوزستان میباشد.
دهخدا در لغت نامه خود مهرویان را اینگونه توصیف کرده است: "شهري است برکنار دریا چنانکه موج دریا بر کنار شهر میزند و هواي آن گرم و عفن و ناخوشی بتر از آن ریشهر است، اما مشرعه ٔ دریا است، هرکه از پارس به راه خوزستان به دریا رود و آن که از بصره و خوزستان به دریا رود همگان را راه آنجا باشد و کشتی هایی که از دریا برآید بر این اعمال رود به مهروبان بیرون آید. و دخل آن بیشتر از کشتی ها باشد وجز خرما هیچ میوه نباشد و گوسفندان آنجا بیشتر بز باشد و بزغاله پرورند و همچنان که به بصره و میگویند بزغاله تا هشتاد رطل و صد رطل برسد بیشتر نیز، و برز و کتان بسیار باشد چنان که به همه جاي ببرند و جامع ومنبر است و آن جایگاه مردم زبون باشند - ابن البلخی، ،. - 150
همچنین در جغرافیاي تاریخی سرزمین هاي خلافت شرقی آمده است: به فاصله ٔ کمی از رودخانه ٔ شیرین یعنی رودخانه ٔ زهره که به تازگی به رودخانه ٔ طاب موسوم است بندر مهروبان در مرز غربی فارس واقع است .این لنگرگاه اولین بندري بوده که کشتی ها وقتی از بصره و مصب دجله به عزم هند بیرون میآمدند به آن میرسیدند و این بندر در قرن چهارم هجري شهري معمور بود و مسجدي خوب و بازارهایی آباد داشت. ناصرخسرو قبادیانی درباره مهرویان چنین می نویسد: شهري بزرگ است بر لب دریا نهاده بر جانب شرقی و بازاري بزرگ دارد و جامعی نیکو اما آب ایشان از باران بود و غیر از آب باران چاه و کاریز نبود که آب شیرین دهد. ایشان را حوضها و آبگیرها باشد که هرگز تنگی آب نبود، و در آن جا سه کاروانسراي بزرگ ساخته اند هر یک از آن چون حصاري است محکم و عالی، و در مسجد آدینه آن جا بر منبر نام یعقوب لیث دیدم نوشته. پرسیدم از یکی که حال چگونه بوده است گفت که یعقوب لیث تا این شهر گرفته بود ولیکن دیگر هیچ امیر خراسان را آن قوت نبوده است.
و در این تاریخ که من آن جا رسیدم این شهر به دست پسران اباکالنجار بود که ملک پارس بود - . مرز آن را تشکیل می دهد و بر این رودخانه روستایی بزرگ و ناحیه اي پهناور است و این رود عمیق و بزرگ است و پلی چوبین و معلق در هوا دارد و فاصله آن تا آب ده ذراع و گذرگاه کاروانیان و عابران است. آن گاه رود طاب مرز میان دورق - مرکز ناحیه اي بوده بنام سرق. در لغت نامه دهخدا، نام قدیم فلاحیه است که بعدها به شادگان تغییر نام داد. ابن فقیه در ابتداي قرن چهارم، فاصله دورق تااهواز را اینگونه بیان می کند"از سوق الاهواز تا دورق بر روي آب هژده فرسنگ است و بر خشکی بیست و چهار فرسنگ"
