مقاله خوشه صنعتی راهکاری برای توسعه روستایی

بخشی از مقاله

چکیده

در سال های اخیر توجه فزاینده ای به کوچک سازی شده و روند توسعه بنگاه های کوچک و متوسط به طور چشمگیری افزایش یافته است. این بنگاه ها دارای مزایای زیادی نسبت به صنایع بزرگ هستند که از آن جمله می توان از ارزش افزوده، نوآوری، اشتغال آفرینی و انعطاف پذیری بیشتر نسبت به صنایع بزرگ نام برد. یکی از راهکار های اساسی که در محافل علمی برای ساماندهی به بحث صنایع کوچک و متوسط مورد توجه قرار گرفته است، تجمیع این بنگاه ها و ساماندهی آن ها در قالب خوشه های صنعتی است. خوشه صنعتی در مناطق روستایی می توانند نقش مهمی در ایجاد اشتغال، درآمد، توانمندسازی روستاییان و درنهایت توسعه این مناطق و کشور ایفا نمایند. بنابراین این مطالعه با هدف تبیین مفهوم خوشه صنعتی، ضرورت تشکیل، عوامل موثر در توسعه خوشه صنعتی، چالش های پیش روی خوشه صنعتی و ارائه راهکارهایی برای توسعه روستایی انجام گرفته است.

نتایج حاصل از مرور منابع کتابخانه ای، اسناد و پایگاهای الکترونیکی نشان می دهد که خوشه های صنعتی در حوزه های مختلف بر عملکرد شرکت ها تاثیرگذارند و موجب ایجاد مزیت های یک بنگاه بزرگ برای بنگاه های کوچک و متوسط و توسعه این صنایع می شوند. بنابراین با تشکیل خوشه و تجمیع این شرکت ها، این بنگاه ها هم می توانند از مزیت های بنگاه های کوچک و متوسط بهره مند شوند و هم امکان دستیابی به امکانات و مزیت های بنگاه های بزرگ را کسب می کنند. همچنین عوامل مختلفی از جمله ناکافی بودن زیرساخت ها، ناکافی بودن حمایت های دولتی به لحاظ مالی و اعتباری و قانونی، وجود رقابت در قیمت به جای رقابت در کیفیت تولید و نوآوری، نبود ارتباطات و همکاری های درون گروهی و برون گروهی مناسب، شرایط نامناسب بازار می توانند در مسیر توسعه خوشه ها نقش بازدارنده داشته باشند.

کلمات کلیدی: خوشه صنعتی، روستا، توسعه

مقدمه و هدف

ایجاد فرصت های شغلی و فراهم نمودن امکان کسب درآمد مناسب یکی از اهداف اساسی دولت می باشد و همچنان در تلاش است تا راهکارهای نوین و موثر از تجارب موفق جهانی را به کار گیرد. روشن است که فعالیت های صنعتی و حوزه های خدماتی مرتبط با آن مهم ترین محور ایجاد اشتغال و درآمد برای افراد جامعه اعم از شهری و روستایی است و اشتغال زایی از طریق توسعه صنایع کوچک، متوسط و بزرگ با رویکرد خوشه های یکپارچه از موفق ترین تجارب بین المللی بوده است.

امروزه خوشه سازی با تکیه بر توانمندی های منطقه ای به موثر ترین ابزار توسعه منطقه ای در بسیاری از کشورها تبدیل شده است .[1] حدود سه دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها، به عنوان یک استراتژی نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاست گذاران در کشورهای صنعتی و درحال توسعه می باشد. سازمان های بین المللی همچون، سازمان بین المللی کار و بانک جهانی نیز طرح های متعددی را از طریق خوشه های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده اند. مفهوم خوشه صنعتی با نام پورتر شناخته شده است، وی نظریه مزیت رقابتی و همچنین برای اولین بار اصطلاح "خوشه"را مطرح میکند و می گوید که، همه کشورها در صنعتی ویژه، تمایل به رقابت دارند و از مفهوم مزیت رقابتی برای برجسته ساختن اهمیت تعامل بین صنایع مرتبط در تعیین موقعیت رقابتی کشورها و مناطق استفاده می کند .[2]

مهد خوشه های صنعتی کشور ایتالیاست و از دهه 1970 پس از انتشار نتایج تحقیقات و مطالعات محققین در این حوزه به عنوان الگوی توسعه منطقه ای در بسیاری از نقاط جهان مطرح شد .[3] همچنین شرکت ها به نحوی فزاینده پی برده اند که جزایری جدا افتاده نیستند بلکه کارآمدی، پاسخگویی و رقابت پذیر بودنشان بستگی به گستردگی دامنه خدمات، قابلیت و کیفیت تامین کنندگان موجود و خدمات زیربنایی شان دارد.[4] این مقاله با هدف بررسی مزایا، ضرورت تشکیل و عوامل موثر در توسعه خوشه های صنعتی تدوین شده است.

مفهوم خوشه های کسب و کار

خوشه عبارتست از تمرکز جغرافیایی نهادها و شرکت های مرتبط با یکدیگر در یک حوزه خاص. خوشه صنعتی ترجمه "Cluster Industrial" و این به نوبه خود برگردان انگلیسی از زبان ایتالیایی "Distretto Industriale" کلمه "Distretto" از ریشه لاتین قرون وسطی "Districtum" به معنی محدوده است، که در آن مدیریت واحد بر تشکیلات اعمال می شود و وجه تسمیه آن مربوط به تقسیمات شهری و مدیریت های خود آن دوران در رم قدیم می باشد.[5]

مزایای خوشه های صنعتی

اشمیتز و همکاران [3]، دو نوع مزیت برای خوشه سازی بیان می کنند : .1 مزیت هایی که خود به خود در دامن تولید قرار می گیرند .2 مزیت هایی که به دست آوردن آن ها به کوشش های مشترک نیاز دارد. حسن پور دهنوی و لغوی [6]، در یک جمع بندی عمده ترین مزایا در چهارچوب توسعه خوشه ای را به شرح زیر بیان می کنند:

.1کمک به بهبود فضای کسب و کار صنایع کوچک

.2 آموزش و توسعه کارآفرینی و منابع انسانی در صنایع کوچک

.3کمک به ارتقای بهره وری و کیفیت در صنایع کوچک

.4توسعه فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیک درصنایع کوچک

.5ایجاد و توسعه مجتمع ها و شهرک های صنعتی در مناطق مختلف

.6 ایجاد فرصت های همکاری در بین رقبا و به دنبال آن افزایش نوآوری و رشد

.7فراهم ساختن امکان دسترسی به سرمایه و تامین منابع مالی

.8 حمایت از ایجاد و توسعه کسب و کارهای جدید در صنایع کوچک با اولویت مناطق توسعه نیافته

ضرورت تشکیل خوشه های صنعتی

اهمیت توسعه صنعتی در کشورهای در حال توسعه موجب شده است تا بسیاری از کشورها شکل گیری و تقویت صنایع کوچک و متوسط در مناطق صنعتی را در قالب خوشه به عنوان یک استراتژی توسعه صنعتی منطقه ای مورد نظر قرار دهند و از آن به عنوان راهبردی اشتغال زا که در عین حال قادر به بهبود توان رقابت شرکت ها و افزایش صادرات آن هاست، بهره برداری کنند. بررسی خوشه های صنعتی در دو دهه گذشته به منظور شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال از اهمیت خاصی برخوردار شده است. خوشه های صنعتی به واسطه تقسیم کار تخصصی، همکاری بین صنایع، یادگیری تعاملی و سایر اموری که برای رقابتی شدن صنایع لازم اند می توانند الگوی مناسبی برای توسعه صنعتی محسوب شوند.[7]

چگونگی تشکیل خوشه و مراحل خوشه سازی

برای شکل گیری تجمع ها و نهادهای ارتباطی و هماهنگی بین آن ها پیش شرط هایی وجود دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از:

.1 توافق کلی و اصولی بر روی اهداف اصلی مانند بالا بردن کارایی تولید، افزایش درآمد، ایجاد نوآوری و ورود به بازارهای بین المللی؛

.2 تجمیع شرکت ها و یا وجود شبکه ای قوی از شرکت های کوچک که در یک زمینه خاص و مستقل تخصص دارند؛

.3 وجود مهارت های لازم؛

.4 شناخت قوی از ویژگی های صنعت مورد نظر و تمایل به بحث و تبادل نظر در جهت ارتقا مهارت ها در میان گروه های ذینفع؛

. 5 وجود روحیه تجاری

. 6 وجود انجمن های صنفی و اتحادیه های کارگری

.7 عدم تمرکز در قوانین و وجود فضای قانونگذاری مناسب

. 8 وجود موسسات علمی/ کاربردی که مهارت های طراحی و تکنولوژیک را ارائه دهند؛ .

9 نبود مانع برای ایجاد تغییرات در تولید؛

.10 وجود تقاضای بالا برای محصول . [8]

خوشه ها در طول زمان مراحلی را جهت دستیابی به چشم انداز بالاتر، ثروت آفرینی بیشتر و کسب سهم بازار بیشتر از محصول طی می کنند، هرچند شکل دقیق چرخه خوشه ممکن است وابسته به موقعیت ها باشد، ولی روند کلی مراحل خوشه و چرخه عمر خوشه ها به شکل زیر است:[9]