مقاله خوشه های خیال عرفان کلیم کاشانی

بخشی از مقاله

چکیده

کلیم همدانی شاعر پرآوازة سبک اصفهانی، در سدة یازدهم هجري در عهد صفوي، به سبب سرایش غزلهایی استوار شهرتی شایان یافته است. شیوة خاصاو در غزل سرایی، مضمون بندي است و نیروي تخیل وي در اوج است. کلیم از تمام پدیدههاي پیرامون خویش در قالب موتیف، تصویري ناب آفریده است. گزینش ماهرانه موتیفها و ترکیب استادانه تصویرها که به آفرینش مضمونهایی نغز میانجامد از شاخصه هاي شعري کلیم بوده که سبب ماندگاري شعر او گشته است.

اشعار وي دربردارندة مضامین و مفاهیم عرفانی است. کلیم با استفاده از موتیفها، به مضمونهاي عرفانی در این عصر زندگی دوباره بخشیده و تأمل در نازك اندیشیهاي عرفانی او، دریچهاي است تا آدمی را به درنگ در این مضمونها و کشف قلمرو عرفان وادارد. در دیوان او اصطلاحات عرفانی چون استغنا، تجرد، تجرید، فقر، می، همت و... در قالب موتیف ارائه شده است. 

کلیدواژهها: سبک اصفهانی، عرفان، موتیف، معنی آفرینی.

مقدمه:

ملکالشّعرا میرزا ابوطالب کلیم همدانی مشهور به »طالباي کلیم« که او را »خلاقالمعانی ثانی« خواندهاند، از شاعران معروف سدة یازدهم هجري است که در عصر صفوي میزیسته و از نامآورترین شاعران مضمونآفرین سبکی است که در ادب پارسی به هندي - اصفهانی - نامبردار است. کلیم به دلیل اقامت سالهایی مدید در کاشان به کاشانی معروف شد.

وي در همه انواع شعر طبع آزمایی کرده اما شهرت وي به سبب سرودن غزلهایی خوش تراش و دلنشین است که با مضمونهاي تازه و معنی هاي بکر در آمیخته است  . کلیم شاعري سخن پرداز است که غزلهاي وي در کنار ویژگیهاي مشترك سبک هندي به سبب نیروي آفرینندگی شعري، ترکیبات نوآیین و معنایی و گرایش هاي حکمی و غنایی از مختصات زبانی، ادبی و فکري برخوردار است.

»او در میان شاعران سبک هندي،والین شاعري است که ناخودآگاه به نوعی بازنگري و اصلاح، جهت رفع افراط و انتزاع در شعر دست میزند.« - حسنپور آلاشتی، 187:1384 - ملکالشعراي شاه جهان، ابوطالب کلیم، در نغزگویی پیشرو صائب بود و گذشته از آن در گزینش درونمایهها نوآوري و اصالت بسیار از خود نشان داد. برتلس کلیم را از استادان داستان مینیاتوري در قالب شعر میخواند. - ریپکا، 539:1382 - .

»شعرهاي او کاملاً معتدل است و بیشتر به غزلهاي سبک عراقی میبرد تا شعرهاي سبک هندي و بیشتر تکیه او بر اغراق و باریکی و لطافت خیال و مضمون نو است.« - شمیسا، 293-294:1382 - هنر کلیم در تصویرآفرینی، نازكخیالی و مضمونپردازي است و از تمام صورخیال به شیوة معتدل و ساده وشفاف بهره میجوید و تصویرپردازيهاي شاعرانه وي با وجود فشردگی از ابهام و پیچیدگی به دور است

منظور از تصویر »تصرف ذهنی شاعر در مفهوم طبیعت و انسان و کوشش ذهنی او براي برقراري نسبت میان انسان و طبیعت، چیزي است که آن را »خیال« یا »تصویر« مینامیم و عنصر معنوي شعر در همه زبانها و در همه ادوار، همین خیال و شیوة تصرف ذهن شاعر در نشان دادن واقعیات مادي و معنوي است.« - شفیعی کدکنی، 2:1372 - و به تعبیري دیگر »تصویر حلقه زدن دو چیز از دو دنیاي متغیر است به وسیله کلمات در یک نقطه معین. قدرت تصویرسازي مهمترین قسمت قدرت تخیل است.« - براهنی، 1380، ج:1 113 -

»جوهر شعر را خیال تشکیل میدهد نه کلام، و اشعار سبک هندي - اصفهانی - سرشار خیال است؛ خیالی دقیق، باریک، عمیق و پیچیده،عموماًو مبتنی بر محسوسات و مشهودات، خیالی تجسمی و ملموس که ظرفیت فراوانی نیز براي ترجمه دارد، و کشف آن هم شور و حیرت عظیمی را باعث میشود.« - شمس لنگرودي، 84:1367 - و تمامی این موارد در دیوان شاعر شیرین سخن همدانی نمودار است.

کلیم شاعر مضمون آفرین، خوش قریحه، نگارگر و نازکدل است. وي از نامآوران عرصه مضمونسازي است. این ویژگی نتیجه قریحهاي پویا و زاینده است که هرگاه با نازك خیالی معتدل و ظرافت بیان و تصاویر رنگین همراه شود، به شعر او جلوهاي مینیاتوري میدهد. و مراد از مضمونسازي »ایجاد و یا کشف رابطه و پیوند تازه میان امري ذهنی- گاه عینی با عناصر ذهنی یا عینی دیگر دانست که در ظاهر هیچ پیوندي میان آنها نیست.« - حسنپور آلاشتی، 165:1384 - و به عبارتی دیگر »مضمون پردازي انعکاس ذهنی از برداشت عینی است که از محسوسات خارجی مفاهیم آرمانی ساخته و پرداخته میشود.« - سید نظري، 129:1376 -

عرفان کلیم و موتیفگرایی وي:                                                                                                                            »توفان سهمگین مغول از شرق تا غرب جغرافیاي فرهنگی ایران و سایر بلاد اسلامی را درنوردید و علاوه بر به جا گذاشتن ویرانیها، موجد تحولاتی دیرپا در عرصه فرهنگ شد؛ به گونهاي که برآمدن دولت صفویه با شعارهاي دینی شیعی، یکی از نتایج درازمدت آن بود که در غیاب نظام خلافت، امکان بروز و ظهور مییافت.« - شفیعی کدکنی، 31:1380 -

»ایران عهد صفوي، در کلیه ادوارش، کشوري با سیاست خاص مذهبی بود و این امر بسیاري از معنویات و کمالات را تحتالشّعاع خود قرار داد.« - میراحمدي، » 75:1369 - صفویه شعري را میخواستند که پایههاي ایدئولوژیک حکومت تازه تأسیسشان را تحکیم کند و آن هم چیزي نبود جز شعر دینی.« - دشتی، 105-106:1379 - دورة صفوي را باید از درخشانترین دورانهاي پیشرفت عرفان، فلسفه و حکمت دانست.

عرفان و تصوف فرصتی براي دخالت در اوضاع ایران یافت که به وحدت و استحکام سیاسی ایران و انقلابی فرهنگی و معنوي انجامید. - افراسیابپور، 13 :1385 - و بنابراین اخلاق و موضوعات مذهبی و در نهایت گرایش به عرفان از شاخه هاي مهم این دوره به شمار میرود و در شعر کلیم به خوبی نمایان است.

کلیم همچون شاعران نامدارينندما سنایی، عطار، مولانا و حافظ به عرفان و مفاهیم عرفانی توجه داشته و بیشتر این مفاهیم در قالب موتیف و به شیوة مضمونپردازي که از اختصاصات شعري وي میباشد، در دیوان وي پدیدار است. هنر شاعري وي در خلق تصویرهاي دلکش از جمله مفاهیم عرفانی بر پایه امکان تصویري و تداعی موتیف هاست.

»موتیف عبارت است از یک فکر، موضوع یا درونمایهاي که در قالب کلمات و عبارات، تصاویر خیال، اشخاص، اعمال، مکانها و ... در درون یک اثر هنري نمود پیدا میکند. تکرار این عنصر یا الگوي معین تأثیر مسلط اثر هنري را به وجود میآورد. موتیفباًغال بیانگر ذهنیت و حساسیت هنرمند نسبت به یک موضوع یا پدیده است، به گونه اي که این ذهنیت به صورت ملکه ذهنی او درآمده و پیوسته در جریان خلاقیت هنري خودنمایی میکند.« - حسن پورآلاشتی، 85:1384 -

در این مقاله کوشش شده است تنها به برخی از مفاهیم عرفانی پرداخته شود که در قالب موتیف در دیوان کلیم به کار رفته اند و گاه به برخی از معنی آفرینی هاي عرفانی حافظ و دیگر شاعران اشارت شده است. این پژوهش شامل 22 اصطلاح عرفانی است و نگارنده کوشیده است مضمون آفرینیها و تصویرپردازي هاي عرفانی کلیم شرح داده شود. این موتیف هاي عرفانی عبارتند از: 

 استغنا: یکی از هفت وادي عرفان و در حقیقت صفت مطلوبی است که همه نیازمند اویند، لیک او غنی بالذّات است و از باب این که سالک از خود فانی میشود و تمام وجود را خدا فرامیگیرد، او هم به استغنا میرسد. - بیات، 114 : 1374 -   کلیم استغنا را بهسان کلیدي به تصویر میکشد که هر در بستهاي بدان گشاده میشود: هر در نگشوده اي دارد ز استغنا کلید همچنانش واگذاري گر تو، واخواهد شدن - کلیم، 522 : 1369 -