بخشی از مقاله
چکیده
در ادبیات فارسی رسالت اخلاقی و مذهبی اثر را می توان بیشتر از دیگر درون مایه ها مشاهده کرد؛ شاعران و نویسندگان ادبیات فارسی در طول اعصار گذشته کوشیده اند به ویژگی هاي اخلاقی، بیشتر اشاره کنند و از این رو می توان دید که در بیشتر آفرینش هاي ادبی فارسی روح اخلاق اسلامی و دعوت به عدالت،جهاد، ایثار و مضامینی چون نکوهش بی عدالتی، مبازره با ستم و... حکم فرماست.ادبیات از جمله هنرهاي مشهور در عرصه آفرینش است؛ از دیدگاه فلاسفه و هنرمندانی چون ارسطو، هوراس، جانسون انگلیسی و... ادبیات داراي رسالت و پیامی والا و اخلاقی است. تولستوي معتقد است هنر جهان پسند، هنري است که همواره ملاك ثابت و معتبري با خویشتن دارد و آن ملاك معرفت دینی و روحانی است.
با این رویکرد می توان گفت یکی از بزرگ ترین وظایف هنر آن هم از نوع ادبی، بیان فضیلت ها و ملاك هاي اخلاقی دینی است.در شعر سبک هندي بسیاري از شاعران به خاطر فضاي مذهبی ایران و اندیشه هاي دینی حکومت صفوي در اصفهان، به بیان موضوعاتی چون کربلا و حماسه عاشورا روي آوردند؛ به گونه اي که محتشم کاشانی ترکیب بند مشهور خویش را می سراید و بسیاري از شاعران چون صائب، کلام خویش را به ذکر مصایب مربوط به آن آراسته اند. این مقاله کوششی است در مورد ادبیات پایداري از دیدگاه شاعران شاخص در سبک هندي و استفادة آنان از این درونمایه دینی براي بیان اندیشه ها و تصویر آفرینی هاي بی نظیر.
کلید واژه:کربلا ، امام حسین - ع - ، محتشم، صائب، هندي
مقدمه:
وسیعلَم الﱠذینَ ظَلَموا» أي منقَلَبٍ ینقَلبون« - شعرا: - 227 نقد ادبی همواره در سدد شناخت و بررسی علوم و جایگاه آنها در ادبیات بوده است. منتقدان و صاحبان فن به نقد
هاي مختلفی روي آورده اند که از آن میان می توان به این نمونه ها اشاره کرد:-1 نقد زیبایی شناسی. -2 نقد اخلاقی. -3 نقد اجتماعی. -4نقد تاریخی. -5 نقد روان شناختی و... .
این نقد ها و تقسیم بندي آنها مهم ترین نقدهاي ادب جدید جهان است که از بین نقد هاي مذکور نقد دوم یعنی اخلاقی جایگاهی دیگر دارد.
نقد اخلاقی
از قدیم ترین نمونه هاي نقد در حیطه ي ادبیات است؛ بررسی تاریخ ادبیات جهان نشان می دهد که ادبیات در گستره هاي تاریخی گذشته بارها بستري براي انتقال اندیشه ها و بیان دیدگاه هاي مذهبی و نحله هاي فکري بوده است ؛ حضور و تأیید فلاسفه اي همچون افلاطون، ارسطو و هوراس از یکوسو متفکّرانی نو ظهور چون جانسون انگلیسی و دیدرو مبنی بر رعایت اصول اخلاقی و گرامی داشتن تقوي و پست دانستن رذیلت ها از سوي دیگر جایگاه این نوع نگرش به ادبیات را بیان می کنداین. موضوع تا جایی است که حتّی کسانی چون تولستوي اظهار می دارند که : »هنر جهان پسند همواره ملاك ثابت و معتبري با خویشتن دارد و آن ملاك، معرفت دینی و روحانی است - «زرین کوب، - 32 :1385
نقد اخلاقی در ادبیات فارسی
در راستاي نقد اخلاقی باید دو موضوع را دخیل دانست:
الف – جامعه ي ادبی ایران چه قبل و چه بعد از اسلام، به سبب گرایش هاي دینی و مذهبی همواره به سمت بعد اخلاقیسوق یافته است ؛ این گرایشِ خود جوش سبب شد تا حتّی غزل سرایان بزرگ هم، همدوش حکمت پردازانی چون ناصر خسرو به اخلاق روي بیاورند و بکوشند تا آثار زاییده ي طبع خویش را به جوهره ي دین باوري و البته در کنار آن اخلاق مزّین سازند.
ب- آنچهدر این تقسیم بندي نسبت به بخش نخستین اهمیتی به سزا دارد، وجود مذهب و رویداد هاي تاریخی و آیینی است، هیچ موضوع بنیادینی چون مذهب و تمایلات مذهبی نمی توانست در ادبیات به ویژه در شعر، خود را نشان دهد؛ از این رو شاعران تمایلات و باورهاي دینی و مذهبی خویش را با تمام احساسات و عواطف خویش و گاه با زیباترین خیال پردازي هاي شاعرانه بیان کرده اند.
سبک هندي و واقعه ي کربلا
اگرچهادبیات شیعه به خاطر سخت گیري و تعصبات اهل تسنّن در قرن هاي ششم و هفتم اندکی با فترت رو به رو شد، با این حال اندیشه ها و تفکّرات مذهبی در رگ و ریشه ي اشعار و نوشته هاي این قرون جایگاه خویش را یافت و این روند در قرن هشتم نهمو رو به رشد نهاد، تا آن که در زمان حکومت صفویه در اصفهان و اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور این مکتب و حضور چشمگیر تر آن در اشعار و نوشته هاي ادبی این عصر جایگاهی تازه یافت و زمینه را براي رشدي چشم گیر و بالنده آن ایجاد کرد. داستان محتشم و مدح شاه طهماسب و پري خان خانم از داستان هاي مشهوري است که بسیاري نقل کرده ا ند که منجر به سرایش دوازده بند مشهور او شد . - ر. ك. برون، - 159 : 1329
صایب و محتشم در رویکرد تصویر آفرینی از کربلا
محتشم کاشانی و صایب در مقایسه با دیگران بیشترین مضمون آفرینی و استفاده از این حادثه را دارند؛ به طور کلی توصیفات آنان دو بخش دارد و هر کدام از جهت نقد زیبایی شناختی نیازمند تأملی دیگر است:
الف بهره گیري در جهت افشاي ظلم، بیان مظلومیت آل االله و تأکید بر بی گناهی آنها با ذکر وقایع و حوادث کربلا .محتشم کاشانی و صایب، اشعاري جامع در این مورد دارند، که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
-1 مظلومیت و ستمدیدگی امام حسین - ع - به عنوان شاه مظلومان با رویکرد ذکر مصایب ایشان؛ محتشم در یکی ازمثنوي هاي خود که در مرثیه ي امام حسین - ع - سروده است، ضمن اشاره به آغاز ماه محرم، امام - ع - را شاه مظلومان مینامد و می گوید:
عزاي سید دنیا و دین است عزاي سبط خیر المرسلین است
عزاي شاه مظلومان حسین است که ذاتش عین نور و نور عین است - محتشم، - 658: 1387
صایب نگاهی برتر به شهادت و محرم دارد؛ وي در تصویري زیبا عشق را با رویکرد شهادت همراه می داند و معتقداست شهادت لایق هر صید لاغر نیست:
نیست هر نخجیر لاغر لایق فتراك عشق آل تمغاي شهادت خاصه ي آل عباست
کی دلش سوزد به داغ دردمندان دگر چرخ کز لب تشنگان او شهید کربلاست - صایب،1368، ج - 3589 : 6
