بخشی از مقاله
چکیده
آثار فاخر علمی، هنری و ادبی، امانتهای ارزشمندی هستند که پاسداشت آنها از جمله رسالتهای نسل بشر است. خیام از آن دسته هنرمندانی است که آثار، بهویژه رباعیاتش دچار تحریف فراوان شده است. بیشک عوامل متعددی در این رخداد ناخوشایند دخیل بودهاند، که شناسایی این عوامل، میتواند در رفع موانع و دفع آفات و بهبود روند تمییز و گسترش رباعیات اصیل خیام گامی مؤثر قلمداد شود. در این پژوهش به روش استقرایی-تحلیلی، عوامل و چگونگی تحریف، افزایش، کاهش و... رباعیات خیام در طی قرون مورد بررسی قرار گرفته است. دستاورد پژوهش گویای این است که عوامل تاریخی، خوانندگان اشعار خیام، استنساخکنندگان، مصححان، ناشران و حتی خود خیام در ایجاد رباعیات سرگردان و مشکوک دخالت داشتهاند.این پژوهش میتواند زمینهای برای شناساندن نقش مخاطبان یک اثر هنری در سرنوشت آن اثر باشد.
کلیدواژگان: عمر خیام، شعر فارسی، رباعیات، مخاطبان مزاحم، عوامل تحریف.
.1 درآمد
»روش تحقیق درباره هر شخص و هر متفکر و فیلسوفی این است که نخست همه آثار او خوانده شود؛ همه آثار، نه یکی و نه دو تا. نمیتوان گزینشی عمل کرد. در خواندن همه آثار، با نوع اندیشه و تفکر آشنایی حاصل میشود و کیفیت زندگی شخص و این که در چه عصری می زیسته، با چه کسانی روابط داشته، کیفیت معیشتش چگونه بوده، وضعیت تاریخی و مجموع اینها اعم از سرنوشت زندگی و برخوردها و سفرها و درس و بحث و آثار مورد مطالعه آشکار میشود« - فیضی، - 63 :1390؛ بنابراین مطالعه جامع یک اثر به کمک نقد خارجی- مستندات و نسخ خطی- و نقد داخلی- در نظر گرفتن احوال شاعر و خصوصیات سبکشناختی اثر- امکانپذیر است؛ اما آنچه در شناخت شخصیت و اندیشه خیام همچنان مبهم و پرسشبرانگیز است، ناتوانی اهل فن در تمییز و تفکیک رباعیات اصیل وی است؛ حتی صاحبنظران در تعلق »نوروزنامه« به خیام اتفاق نظر ندارند؛ بنابراین در گام نخست، نقد خارجی، با مشکل روبهرو میشویم، و چون اعتبار نقد داخلی نیز به استفاده از اسناد و نسخ موثق وابسته است، میتوان گفت همه ابعاد نقد آثار خیام در هالهای از ابهام قرار می-گیرد. این مسألهای است که شناخت قطعی خیام را دشوار ساخته، و تا امروز پرونده آن باز مانده است.
.2 پیشینه پژوهش
جایگاه والای خیام در حکمت و ادب، محققان ایرانی و خارجی بسیاری را به کاوش در اشعار، بهویژه گزینش اشعار اصیل وی که با اختلاف نظرهای زیادی میان بزرگان ادب و اهل فن همراه بوده، بر انگیخته است. هر کدام از متخصصان و مصححان در پی اثبات برتری و امتیاز شیوه انتخابی خود، از معایب و نواقص دیگران پرده برداشته، و شیوه گزینش دیگران را عامل ورود رباعیات غیراصیل به متن رباعیات اصیل خیام دانستهاند؛ حال آنکه تا امروز هیچ قطعیتی برای تشخیص رباعیات اصیل خیام وجود نداشته است. در این نوشتار، برای نخستین بار مجموعه عواملی که سبب ورود و افزایش رباعیات مشکوک و دخیل در میان اشعار خیام شده است، مورد بررسی قرار میگیرد.
.3 فرضیههای پژوهش
.1 وجود تعداد زیاد رباعیات مشکوک و دخیل در میان اشعار خیام، تا حد زیادی به نسخه-پردازان، یعنی کاتبان و مصححان باز میگردد.
.2 با توجه به اعمال نفوذ کاتبان و مصححان در آثار سایر شاعران و نویسندگان که به نتیجه-ای چون نابهسامانی رباعیات خیام ختم شده است، میتوان گفت عوامل دیگری در این جریان دخالت دارند که تنها در مورد خیام صدق میکنند.
.4 پرسش پژوهش
.1 چه عواملی و چگونه سبب وجود رباعیات مشکوک و دخیل فراوانی در میان اشعار خیام شده است؛ چنانچه به عنوان نمونه، نمیتوان به دو نسخه تصحیحی اشاره کرد که واجد مشترکات متقن و مسلّم باشند؟
.5 خیام
خیام دانشمند نامی ایرانی در عصر سلجوقیان، اصلاً از خراسان، یعنی از نیشابور یا نواحی آن بود و تاریخ دقیق تولدش نامعلوم است؛ اما در چند قرن اخیر، رباعیات وی بیش از نجوم و ریاضیات، او را مشهور ساخته است.شاید به هیچ اندیشمند و شاعری به اندازه خیام، عقاید و مذاهب گوناگون و متناقض نسبت داده نشده است. اعتقاد به تصوف، تناسخ، کفر و الحاد، شرابخواری و لاابالیگریودنبالهروی فلسفه ابن سینایی، از جمله مواردی است که خیام بدانها منتسب شده است؛ اما متخصصان زیادی به شیوههای مختلف وجود اغلب این مشربهای فکری را در وجود خیاموآراء و اشعار او مردود دانستهاند.»ممکن است خیام اصول تصوف را پسندیده و تصدیق داشته باشد، گاهی اوقات هم افکارش با عقاید صوفیان سازگار میشود؛ بنا بر این که اصول تصوف با هر حقیقتی سازگار است، و لیکن دلیلینیست بر این که او رسماً صوفی بوده باشد و در هر حال اکثر رباعیاتش صوفیانه نیست.« - خیام، مقدمه فروغی، بیتا: - 16
