بخشی از مقاله
چکیده
دادرسی عادلانه یکی از استانداردهای حقوق بشری می باشد، که رعایت آن عاملی در جهت تضمین حقوق شهروندی و عاملی برای رشد و ترقی جوامع بشری می باشد. بنانهادن یک دادرسی عادلانه نیازمند رعایت یک سری استاندارد های بنیادین از قبیل رعایت اصل برائت، داشتن وکیل، رسیدگی علنی، ممنوعیت شکنجه و مواردی از این قبیل می باشد. اسلام باتوجه رسالت جهانی خود توجه به حقوق به بنیادین افراد و ایجاد یک جامعه عدالت محور حکام اسلامی ملزم به رعایت این اصول نموده است. در این مقال خواهیم دید ایدئولوژی اسلامی به طور شگرف تاثیر بنیادین بر دیکته اصول دادرسی عادلانه بر نظام بین المللی نموده است. اما در واقع ضعف ضمانت اجراهای بین المللی آن که ناشی از اندیشه های انسان مدارانه آن هست، سبب عملی شدن آن به طور گسترده نمی شود.
واژگان کلیدی: دادرسی، عادلانه، محاکمه، دادرسی عادلانه
مقدمه
دادرسی عادلانه یکی از مسائل بنیادی برای حاکمیت قانون، عدالت و حقوق بشر به شمار میرود؛ زیرا عدالت، حق است و نباید برخلاف آن عمل کرد، هرگاه چنین شود، بیعدالتی، و سبب نادیده گرفتن حقوق شهروندی می شود. عدالت با مفهوم احترام به حقوق رابطه تگاتنگی دارد. در حقیقت، عدالت، رفتار مطابق قانون است؛ پس بیعدالتی، رفتار مخالف قانون و نقض حقوق بشر است. در واقع، دادرسی عادلانه، محاکمه شخصی در پرتو قانون وبا در نظر داشتن احترام به حقوق شهروندی و زمینهیی برای ترویج حاکمیت قانون است. این حقوق، توسط هنجارهای ملی و بینالمللی، در قالب بعضی از اصول، نظاممند شدهاند.
دادگاهها برای تأمین عدالت و حل اختلاف تشکیل شدهاند بنابراین در عملکرد خود باید حساس و بنیاد تشکیل خود را در نظر داشته باشند. دادگاهها مهمترین نقش را در تحقق اهداف قوه قضایی دارند و برای اینکه این اهداف بیش از پیش تأمین گردد باید برخی از اصول را رعایت کنند که سلامت رسیدگی و عدالت تصمیمات را از پیش تضمین میکند. در این گذرگاه با تشریح و تبین اصولی که متضمن عدالت در دادرسی ها در اسلام وحقوق بین الملل آشنا می گردیم، و نیز تضمین آنها در این دو مکتب مورد تحلیل وبررسی قرار خواهیم داد. اهم مواردی که مورد تحلیلی قرار خواهیم داد؛ اصل برائت، حق داشتن وکیل، رسیدگی علنی، تهیه مقدمات دفاع از خود و اصول و موادی دیگر تضمین کننده عدالت در دادرسی می باشد، مورد تحلیل و بررسی قرار خواهیم داد.
»در دهههای اخیر که طرح مباحث حقوق بشر و لزوم رعایت آن بر تمام شاخههای حقوقی از جمله آیین دادرسی کیفری سایه افکنده، مشاهده آن هستیم که نظامهای حقوقی با فراری از چنگال سیستم تفتیشی، به سوی سیستم اتهامی گام برمیدارند و تمام تلاش خود را معروف عادلانه کردن دادرسی میکنند و سعی بر آن دارند تا حقوق و آزادیهای فردی در کلیه مراحل رسیدگی کیفری مراعات شود به طور خلاصه میتوان گفت دادرسی، زمانی عادلانه است که بتواند به حفظ توازن میان مصالح جامعه و متهم بپردازد و متهم در شرایطی کاملاً آزاد و در حالی که از تضمینهای لازم برای دفاع از خود برخوردار است، مورد محاکمه واقع شود« - محمود،145، - .1388
تبارشناشی
واژه دادرسی مرکب از دو کلمه »داد« و »رسی« است که نخستین آن به معنای عدل انصاف و دومی به معنی رسیدن و رسیدگی کردن است. پس دادرسی یعنی به داد کسی رسیدن یا به دادخواهی کسی رسیدگی کردن است. بنابراین واژه دادرسی خود رسیدگی به عدل و داد را افاده میکند. دادرسی به رسیدگی برای دادستاندن و داد دادن دلالت دارد. - عمید،2188، - .1363 اما گذاره عادلانه به معنای رفتار برابر و مطابق با قواعد و حقوق با هر شخص یا طرف است و نیز به معنای معقول و عادلانه یا متناسب با شرایط است مانند آنجا که وصف معامله، سهم، دستمزد، قیمت و مانند آنها واقع میشود. در ادبیات قضایی این واژه به معنای داشتن وصف بیطرفی و درستی، آزادی از تعصب و جانبداری و نفع شخصی، عادلانه، منصفانه، غیر جانبدارانه و برابری میان منازعه به کار برده میشود. این صفت در عبارت دادرسی عادلانه نیز بر همین معانی دلالت دارد« - فضائلی، 49، - .50-1388
محاکمه واژه مصدری از باب مفاعله از ریشه حکم می باشد، اکه افاده کننده معنای قضاوت و حل و فصل خصومت می باشد، و بیانگر این می باشد که یکی دیگری را برای امر قضاوت نزد حاکم فراخواند، از آنجایی که این واژه افاده کننده معنای عدالت نمی باشد پس بلید قاضی با عدالت حکم نمایید. - معطوف، 146، - .1362 باتوجه به تعریف واژگانی که تشکیل دهنده واژه مرکب دادرسی عادلانه می باشند، دادرسی عادلانه می توان اینگونه تبارشناسی نمود؛ »رسیدگی و تصمیم قضایی درباره موضوعات مدنی وکیفری میان طرفین دعوا چه در امور حکمی و چه در امور موضوعی، در دادگاهی صلاحیتدار، مستقل، بی طرف و غیر ذی نفع، با تضمین و رعایت حقوق قانونی طرفین دعوا در طی مراحل مختلف دادرسی. - «فضائلی،همان، - .60
اصول دادرسی عادلانه
اصل برائت
همانگونه که ملاحظه گردید، واژه دادرسی عادلانه در بر دارنده یکی سری از تضمیناتی می باشد که به وسیله آن عدالت در دادرسی ها استقرار می گردد، از جمله مهم ترین این اصول اصل برائت می باشد. این اصل را می توان بعنوان یک اصل طلایی در رفتار های اجتماعی برشمرد که جایگاه ویژه ای هم در اسلام و هم در حقوق بشر دارد. دراینباره واژهنامههای فارسی برائت در لغت را اینگونه شناساندهاند؛ »رهایی، خلاصی، وارهیدگی، رهایی از شبه، بیزاری از چیزی، تخلص، پاک شدن از عیب و تهمت و خلاص شدن از قرض بهکاررفته است.« - سیاح، 79، - .1373 همچنین در کتب لغت عرب فرض بیگناهی اینگونه تعریفشده است؛ برائت» از مادّه »برء« در لغت بیشتر به مفهوم عام »رها ساختن ، معاف داشتن از« تکلیف ، اتّهام ، زیان ، مسئولیت . برائت به این معنی در قرآن مکرّر بهکاررفته است.« - موسسه دائرهالمعارف الفقه الاسلامی، 1381، » - .883اصل برائت یا فرض بیگناهی متهم اصل اساسی محاکمه عادلانه است. این اصل که در اسناد مهم بینالمللی حقوق بشر گاه در کنار حقوق دیگر متهم در دادرسی کیفری و گاه در بندی جداگانه آورده شده است، یکی از سنگ بناهای دادرسی کیفری جدید است - «فضائلی، همان، - .293
اصل برائت به طور رسمی نخستین بار در سال 1789 میلادی در اعلامیه حقوق بشر فرانسه مطرح شد، که در ماده 9 این اعلامیه بیان میدارد: »افراد تا زمان محکومیت، بیگناه به شمار میآیند« از جمله اسناد معتبری که به اعلام این اصل پرداختهاند میتوان بند 2 ماده 6 کنوانسیون اروپایی حقوق بشر، ماده 26 اعلامیه آمریکایی حقوق و تکالیف انسان، بند 2 ماده 8 کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر، بند 1 ماده 7 منشور آفریقایی، ماده 7 منشور عربی حقوق بشر، شق «i» از ردیف »ب« در بند 2 ماده 40 کنوانسیون حقوق کودک همگی با عباراتی کم و بیش مشابه به بیان این اصل اختصاص یافتهاند. »
همچنین در اصل 37 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است »اصل برائت است و هیچ کس از نظر قانون مجرم شناخته نمیشود؛ مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد« بر همین مبناء اصل 16 ق. 1 دادگاهها را موظف کرده که احکام خود را متعدل و مستند به موارد حکمی و اصولی کنند - «فخار طوسی، 59، - .1391 اصل برائت بیان کننده این مطلب میباشد که اصل بر مصونیت افراد میباشد تا زمانی که دادرسی صحیح و عادلانه صورت گیرد و جرم فرد توسط یک مرجع صالح قضایی ثابت گردد. در واقع باید اذعان کرد که اصل برائت سدی در برابر خودکامگیها و خیره سریهای قدرت عمومی میباشد. »اولین اسناد رسمی حاکی از اعتقاد بر برائت متهم، در آیین اسلام به چشم میخورد، صدها سال پیش در آمرزههای دینی که در قالب آیات قرآن و نیز تعالیم پیشوایان منعکس شده است، مستندات و مدارک توجه به این اصل به چشم میخورد«
