بخشی از مقاله
چکیده
فناوری زمینهای عقلانی است که جهت اطمینان از مهار کردن طبیعت فیزیکی به وسیله انسان از طریق کاربرد قوانین علمی شناخته شده، طراحی شده است. فناوری عبارت است از کاربرد نظامدار مفاهیم علوم رفتاری و فیزیکی و علوم دیگر برای حل مشکلات. مقتضیات زمان و ورود فناوری، چالشهایی را در همه حوزهها از جمله در نظام دادرسی، بوجود آورده است. یکی از این چالشها دادرسی با فناوری نوین است که میتواند در موضوعاتی مانند ثبت الکترونیکی، رسیدگی الکترونیکی به اتهام و پیگیری الکترونیکی روند پروندهها و ...مطرح گردد. در مقاله حاضر تأثیر فناوری در تسریع و تسهیل امور دادرسی و نتایج آن مورد بررسی قرار گرفته است. کاهش هزینهها و تسریع دادرسی رهآورد ظاهری ورود فناوری در علم حقوق بوده است. که در این زمینه دفاتر خدمات قضائی، فضای مجازی و اینترنت، درگاه خدمات قضائی و تلفن همراه توانستهاند نقشآفرین باشند که در سایه این ابزار سهولت رسیدگی عادلانه به پروندهها در محاکم ارتقا یافته است.
کلیدواژهها: دادرسی، عدالت، سهولت، فناوری نوین، حقوق.
مقدمه
پیشرفت و فناوری به مثابه یکی از موضوعاتی که در جامعه بشری همواره در حال تداوم و گسترش است؛ دارای آثاری است که در سطوح مختلف از جمله آموزش، تجارت، صنعت و ... دیده میشود. امور حقوقی و دادگاهی نیز به عنوان نهاد ایجاد شده توسط انسان، از این پیشرفت و فناوری بیتأثیر نبوده و بر مبنای نیازهای روز، تغییراتی یافته که به بهبود آن کمک نموده است. موضوع این تغییرات توسعه عدالت است یا حداقل سعی شده تا روند حرکتی آن به این سمت باشد. ورود فناوری به علم حقوق و محیطهای دادگاهی، یکی از مظاهر این تغییرات است که در آن با کاستن از زمان رسیدگی، کم کردن هزینهها، تسریع در آگاهی از روند پروندهها و عدم مراجعه حضوری برای چنین اموری به دادگاه برای راحتی مراجعین و عوامل دادگاه و ... همه به نوعی »عدالت مجازی« مد نظر بوده است.
فناوری، بالاتر از ابزارهای کمکی است و وسیلهای برای رسیدن به هدف و فعالیتی انسانی محسوب میشود.در واقع معنای کلمه فناوری از ریشه آن به معنای »روش«، »فن« و »مهارت و کاردانی« گرفته شده است، بنابراین، گرفتن تصمیمات عاقلانه در مورد استفاده از فناوری، به شناخت روشهایی بستگی دارد که از طریق آنها اجرای امور آسان میگردد. ابزارهایی که در یک جامعه به کار گرفته میشوند روشها و تکنیکهایی را سازمان میدهند که با توسل به آنها به جهانی که در ان زندگی میکنیم، شکلی تازه میدهیم. فناوری در حقیقت پلی بین استعدادها و قدرتهای ماست و نقش آن تأثیرگذاری در دنیای اطراف است، بنابراین، از طریق انواع وسایل و دستگاهها میتوانیم روشها و تکنیکهای خاصی را جهت پاسخگویی، کنترل، دستکاری و درک محیط اطرافمان به کار گیریم.
حل و فصل اختلافات در نظام دادگستری تابع اصول و مقرراتی است که به عنوان » آیین دادرسی « شناخته میشود. اگر چه کارکرد دادرسی - یعنی اجرای عدالت از طریق حل و فصل نمودن اختلافات - با تغییر و تحول فنون انجام آن دگرگون نشده ولی، بدان سان که پیشرفت فناوری بر عرصههای مختلف زندگی تأثیر نهاده، دادرسی و آیین آن در شرف تأثیرپذیری جدی از این نوآوریهای فنی است. امروز ناکارآمدی روش-های مرسوم و سنتی ابلاغ اوراق قضایی، بایگانی پروندهها، دسترسی به منابع اطلاعاتی مطمئن، بیم مفقود شدن اوراق و مدارک و حتی امکان پیگیری از راه دور وضعیت پرونده و ارسال لوایح و غیره با مطرح گردیدن پدیدههای اطاله دادرسی و پرهزینه بودن آن، به یکی از دغدغههای جدی نظامهای حقوقی بدل شده است.
پیشرفتهای فنی گستردهای در زندگی روی داده به گونهای »تمدن انسانی دگرگون گردیده و جهان-بینی نوینی ایجاد شده و تحولات ادوار باستان و عصر صنعت به دوره الکترونیک آمده است.عدالت قضایی در هر جامعه یک آرمان میباشد که افراد آن جامعه، همواره در راه استفاده از روشهایی هستند که به این هدف دست یابند، که برای دستیابی به این مهم استفاده از فناوری در امور دادرسی میتواند مطلوب باشد. در این نوشتار ضمن بحث درباره دادرسی عادلانه و فناوری به تأثیرات فناوری نوین در دادرسی و در حقیقت علم حقوق خواهیم پرداخت.
دادرسی
کلمهی دادرسی حاصل مصدر است و در لغت به معنای به داد مظلوم رسیدن، قضا و محاکمه است - معین، 1382، ص - 513 و نیز رسیدگی به دادخواهی داخواه و عمل دادرس را دادرسی میگویند. - دهخدا، 1334، ص - 28در اصطلاح حقوقی، دادرسی به مفهوم اعم رشتهای است از علم حقوق که هدف آن تعیین قواعد مربوط به تشکیلات مراجع قضایی و صلاحیت آنها و تعیین قواعد مرتبط با انواع دعاویی و اجرای تصمیمات دادگاهها میباشد که در فقه به آن قضاء میگویند. - جعفری لنگرودی، 1384، ص - 273مجموعه اقداماتی که به منظور پیدا کردن یک راه حل قضایی به کار میرود، دادرسی به مفهوم اخص میگویند. - همان - دادرسی در برخی موارد به مفهوم دعوا یعنی اختلافی که به دادگاه برده میشود، به کار میرود. - شمس، 1384، ص - 117
به عبارت دیگر مجموعه اقدامات دادگاه در بررسی دعوا و استماع اظهارات و مدافعات و ملاحظهی لوایح طرفین و رسیدگی به دلایل و مستندات آنان و نیز انجام تحقیقات لازم به منظور مهیا کردن پروندهای برای صدور رأی و قطع و فصل دعوا را دادرسی یا محاکمه گویند. - بهشتی و مردانی، 1385، ص - 81به مجموعه اقدامات دادگاه در بررسی یک دعوی به منظور مهیا کردن پرونده برای صدور رأی و حل و فصل دعوی دادرسی یا محاکمه میگویند. این اقدامات معمولاً شامل شنیدن اظهارات و مدافعات، بازبینی برگههای دو طرف، رسیدگی به دلایل و مستندات آنان و نیز انجام پژوهشهای لازم میشود. پیش از این دادرسی به دو روش عادی و اختصاری انجام میشد. در روش عادی، اساس کار بر تبادل برگهها - لوایح - بود و تنها در صورت نیاز جلسه رسیدگی برگزار میشد ولی در روش اختصاری اساس کار حل و فصل سریع اختلافات در جلسه رسیدگی از طریق بیان دعوی و دفاع از آن بود. - مردانی، 1372، ص - 79
دادرسی عادلانه
دادرسیِ عادلانه، یکی از مسایلِ بنیادی برای حاکمیتِ قانون، عدالت و حقوق بشر به شمار میرود؛ زیرا عدالت، حق است و نباید برخلافِ آن عمل کرد. نه تنها تشکیل یک دادگاه باید مطابق با قانون و استانداردهای جهانی باشد بلکه آیین دادرسی آن نیز باید با اصول و استانداردهای روشن و شناختهشده جهانی همراه باشد. رسیدگی به اختلافات و اتهامهای کیفری نیازمند یک دادرسی عادلانه است که مستلزم آیین دادرسی از پیش تعیین شده و یک سلسله شروط اساسی است. - کاشانی، 1383، ص - 201 دادرسی عادلانه فرایندی است که بر مبنای اصل برائت و حفظ کرامت انسانی پایهگذاری شده و رعایت الزامات آن، رفتاری کرامتمدار و احکامی مبتنی بر عدالت و انصاف را نوید میدهد. دادرسی کیفری در صورتی عادلانه است که توسط دادگاهی منصف و بیطرف، بر اساس تشریفات قانونی انجام گرفته و در جریان آن، حقوق اساسی و قانونی متهم، محترم شمرده شود. - آماده، 1388، ص . - 17
اصل برائت مهمترین مبنای دادرسی عادلانه است. تکلیف دادستان به ارائه دلایل توجه اتهام، مهمترین نتیجه اصل برائت است که لزوم رعایت حقوق دفاعی متهم را نیز توجیه میکند. - همان، - 22 اصل 37 قانون اساسی کشور ما نیز فرض بیگناهی و اصل برائت را به رسمیت شناخته است. ماده 11 اعلامیه جهانی حقوق بشر سازمان ملل متحد - 1948 - ، بند 2 ماده 14 میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی - 1966 - ، بند 5 ماده 19 اعلامیه اسلامی حقوق بشر قاهره - 1990 - ، بند 2 ماده 6 کنوانسیون اروپایی حمایت از حقوق بشر و آزادیهای بنیادین - 1950 - ، بند 2 ماده 8 کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر - 1969 - و بند 1 ماده66 اساسنامه دیوان کیفری بینالمللی - 1998 - بر اصل برائت صحه گذاشتهاند.برگزاری دادرسی عادلانه یکی از اصول ارزشمند حقوقی در کشورهای پیشرفته و تضمین واقعی حقوق فردی و اجتماعی در جهان کنونی است. - کاشانی، 1383، 210 و - 211
فناوری
یونانیان باستان بر سر اختراع حروف الفبا با هم مجادله میکردند، زیرا هراس داشتند که استفاده از این حروف سبب کاهش قدرت انسان در استفاده از حافظه شود. علیرغم این ترس و وحشت، فناوری الفبا فرهنگ شفاهی و گفتاری آنان را به فرهنگ نوشتاری مبدل ساخت. وقتی گوتنبرگ در سال 1452 ماشین چاپ را اختراع کرد، هرگز تصور نمیکرد اختراع او بنیادیترین دگرگونی را در شرایط زندگی متفکران تاریخ تمدن غرب به وجود آورد. اختراع او فرهنگ نوشتاری را به فرهنگ چاپی تبدیل کرد. سپس ویراستاران و چاپگران، حروف را استاندارد کردند و در نتیجه زمینه تولید انبوه فراهم شد و مواد چاپی در دسترس همگان قرار گرفت. در نیمه دوم قرن بیستم، با اختراع فناوریهای الکترونیکی و گسترش آن، انقلابی دیگر به وقوع پیوست. حروف الفبا، ماشین چاپ و فناوریهای الکترونیکی عمیقاً در طرز برخورد و آگاهی انسانها از دنیای خارج، تأثیر گذاشته است. - ذوفن، 1383، صص 5 و - 6
