بخشی از مقاله
چکیده
اشعارصباحی بیدگلی، از آبشخورهای فرهنگی مذهبی برخوردار است. با بررسی اجمالی اشعار او، میتوان به نگرش وی نسبت به، قرآن و توجه او به استفاده از مفاهیم قرآنی پی برد. وی در آثار خود، بهویژه در قصاید و تواریخ، متأثر از محتوا و شیوهی بیانی قرآن کریم است و در آن بهگونههای مختلف از آیات و قصص قرآنی اقتباس میکند و داستان زندگی پیامبران همواره سرچشمهی مضمونآفرینی و تصویرپردازی او بوده است. تحلیل سرگذشت پیامبران در دیوان صباحی بیدگلی نشان میدهد، وی در اشعارش از سرگذشت 16پیامبر و 5 داستان قرآنی سود جسته است. در این میان، جلوههای زندگی حضرت موسی، حضرت یوسف، حضرت عیسی و حضرت سلیمان بالاترین کاربرد را در میان دیگر پیامبران داشته است. وی با استفاده از داستان قرآنی پیامبران، گاه تنها گوشههایی از زندگی آنان را در قالب شعر به تصویر میکشاند که این اشارات به قصد تبرک و حرمت یا استناد و استشهاد است؛ گاه نیز با اشاره تلمیحی به داستان زندگی پیامبران، آن را وسیلهای برای طرح موضوعهای گوناگون، بهویژه مدح میکند و در این راستا، برای القای مقصود خود، از شیوههای بلاغیِ؛ چون: تشبیه، استعاره و اغراق بهره میبرد. در مقالهی حاضر سعی شده تا میزان تأثیرپذیری صباحی از قصص قرآن، به ویژه داستان پیامبران، را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و گوشههایی از این تأثیرپذیری را نشان دهد.
واژگان کلیدی : تلمیح، قصص قرآنی، داستان پیامبران، صباحی بیدگلی، دیوان.
مقدمه:
قرآن، کتاب دینی مسلمانان، کتابی است که راه هدایت و رستگاری را به بشر مینمایاند. معانی و مفاهیم آن، از بسیاری جهات در زندگی فردی - اجتماعی انسان تأثیر گذار بودهاست؛ یکی از بارزترین موارد این تأثیر، سرودههای شاعران و نوشتههای نویسندگان است. اندیشههای دینی، اخلاقی، سیاسی-اجتماعی و اثرپذیری تصویری - 1بهرهی شاعرانه - به عنوان اهداف و زمینههای اقتباس و استفاده از قرآن کریم در شعر شاعر شناخته شده اند. از دید راستگو، »تأثیر از قرآن به دلیل قداست و حرمت مذهبی و معنوی آن، موجب ارزشمندی و پذیرش بهتر شعر می-شود - «راستگو،. - 6 :1376 مهدی محقق رسوخ این اندیشههای قرآنی و حدیثی در ادب فارسی را سبب گستردگی دایره-ی زبان فارسی - محقق، - 14 :1359 و ماندگاری و باروری شعر میداند.
صباحی بیدگلی:
حاجی سلیمان کاشانی متخلص به صباحی، از شاعران قرن دوازدهم و معاصر با امرای دورهی زندیه بود - دهخدا: ذیل حاجی سلیمان - . »در مدرسهی علمیهی بیدگل درس خواند...و با بررسی اجمالی شعرش، انس وی با مراکز علمی و طلاب مسلم است - «موحدی،. - 61-55 :1388 صباحی، بالقوه شاعر بزرگ - لنگرودی، - 73 :1375 و از اکابر فصحای بلاغت قرین و از معارف شعرای فصاحتآیین - خاتمی، - 313 :1374 بود . در سرودن انواع شعر، بهویژه مرثیهسرایی، طبع خود را آزموده ودر غزل به سخن سعدی و حافظ و در قصیده، کار قصیدهپردازان بزرگ قرون پنجم و ششم دنبال کرد - همان،. - 62 :1371 اینچنین بهنظر میرسد که، صباحی به سبب مسلمان بودن و علاقه به اسلام، علوم دینی را آموخت و با مدرسهی علمیه و با طلاب درارتباط بودهاست. ازاینرو، دانستهها و آموختههای صباحی به فراوانی در سرودههایش حضور یافته و دستمایهی نکتهپردازی و تصویرگری او میشود.
اشارهی تلمیحی به قصص قرآنی و داستان پیامبران:
صباحی بیدگلی، از شاعرانی است که از آیات قرآنی، به شیوههای گوناگون سود جسته و سخن خود را با ترکیبات و اشارات و تصاویری ساخته شده از کلام الهی مزین نموده است. او با اندیشههای دینی و اخلاقی و با بهرهگیری از شگردهایی؛ چون: اقتباس و تلمیح به طرح اندیشههای قرآنی پرداخته است. شاعر برای تأثیرگذاری بیشتر شعر، از ابزارهای بیانی گوناگون استفاده میکند و آن برگرفته از عواملی است که فضای ذهنیاش را میسازد. تلمیح از ابزارهای بیانی است که جلوههای زندگی و داستانی را موجز و تلمیحی انعکاس میدهد. تلمیح بدین معنی است که در ضمن کلام به داستان یا مثلی معروف اشاره کند و در آن نباید تمام داستان بیان شود. درواقع، »در آن الفاظ اندک بر معانی بسیار دلالت دارند« - شمس قیس، - 377 : 1373؛ لازم به توضیح است که »تلمیح تنها به معنی اشاره و نام بردن از پیامبران نیست، بلکه لازم است که در ژرف ساخت آن تشبیه و تناسب بین مطلب و داستان وجود داشته باشد - «شمیسا،. - 90 :1386
پیامبران، شخصیتهای وارسته و آرمانی در زندگی بشر هستند و در قرآن نیز، زندگیشان بهعنوان الگویی برای تمامی انسانها یاد شدهاند و در شعر نیز به صورت تلمیح نمود مییابد. داستان زندگی پیامبران همواره، یکی از منابع مهم و مؤثر الهام صباحی در شکلگیری و سرودن شعر است. زمینه و محتوای دیوان صباحی در تلمیح پیامبران، گوناگون است و به صورتهای گوناگون در تصویرسازی اشعارش مجال ظهور یافته است. مدح و نعت رسول اکرم و امامان معصوم، مدح ممدوح ودوستان، سوگ دوستان، رثای امامان و... از مضامین تلمیحی داستان پیامبران در دیوانش است کهبیشترین محتوای تلمیح مدح با هدف دینی است. تعداد داستانهای پیامبران در دیوان صباحی:
صباحی در دیوان خود، بهویژه در قصاید و بعد در بخش تواریخ2، به داستان 16 پیامبر و 5 داستان قرآنی اشاره کرده که میزان تکرار آن به صورت زیر است: همانگونه که از جدول فوق برمیآید ، جلوههای زندگی حضرت موسی با 31 بار تکرار و حضرت یوسف با 26 بار تکرار و حضرت عیسی با 25 و حضرت سلیمان با 24 بار تکرار بالاترین و زندگی پیامرانی چون حضرت صالح، الیاس و اسماعیل تنها با یک بار تکرار کمترین بسامد را داشته است. علاوه بر داستان پیامبران، تلمیح به داستانزندگی حضرت علی با 4 بار تکرار، سحر هاروت و ماروت با 3 بار تکرار - بقره - 102/، باد صرصر با 3بار تکرار، یأجوج و ماجوج با یک بار
