بخشی از مقاله
چکیده
میرزا محمدولی دشتبیاضی متخلّص به »ولی« از شعرای شیعه ایران در قرن دهم هجری است. روزگار زندگی او همزمان با قدرتگیری سلسله شیعه مذهب صفوی و دوران شاعری او مصادف با اوجگیری شیوه وقوع است. او علاوه بر مناقب پیامبر و ائمه شیعه، در خلال شعرهایش از داستانهای پیامبران نیز به صورت تلمیح یاد کرده است. تلمیح از آرایههای بدیع معنوی است و در اصطلاح آن است که شاعر با سوق دادن ذهن خواننده به سمت داستان، مثل، آیه، حدیث یا سخنی مشهور و ارتباط دادن آن با کلام خود لطف سخن را بیشتر کند. در این پژوهش، اشارات ولی به داستانهای ده تن از پیامبران الهی بررسی شده است. ولی دشت بیاضی از نقاط برجسته داستان زندگی حضرت آدم - ع - ، حضرت ابراهیم - ع - ، حضرت یعقوب - ع - ، حضرت یوسف - ع - ، حضرت موسی - ع - ، حضرت هارون - ع - ، سلیمان نبی - ع - و حضرت عیسی - ع - در شعر خود به صورت تلمیح یاد کرده استدر. مورد پیامبری خضر و ذوالقرنین نیز میان علما بحث است؛ امّا تلمیحات ولی به داستان این دو نیز بررسی شده است.
-1 طرح مسأله
مسأله تحقیق حاضر، بررسی تأثیرپذیری ولی دشت بیاضی از داستانهای پیامبران الهی در قرآن کریم است و این مسأله قابل تحلیل به سه مسأله عمده است:
-1 آیا ولی دشت بیاضیاساساً از قرآن تأثیر پذیرفته و در این صورت چه مقدار از این تأثیرات مربوط به تلمیحات قرآنی است؟
2 اهداف و زمینههای استفاده از آیات قرآن در شعر ولی دشت بیاضی چیست؟
3 روش تلمیح به داستانهای پیامبران در شعر ولی دشت بیاضی چگونه است و او چه اندازه در این کار موفق بوده است.
روش پاسخ به این مسائل، تحلیل محتوایی دیوان ولی و مطالعه تطبیقی با قرآن کریم است که برای این منظور ابتدا دیوان ولی به طور کامل مطالعه شد و تلمیحات مربوط به پیامبران یادداشتبرداری گردید و سپس با مراجعه به قرآن کریم به عنوان منبع تطبیقی اصلی و چند منبع فرعی دیگر به بحث درباره موضوع پژوهش پرداختیم.
-2 تمهید
میرزا محمدولی دشت بیاضی متخلص به ولی از شعرای شیعی ایران در قرن دهم هجری است. دوران زندگی او مصادف با حکومت سلسله صفوی است و از جمله پادشاهان آن سلسله، ولی با شاه تهماسب اول صفوی - حکومت: - 984 - 930، شاه اسماعیل ثانی - حکومت: - 985 - 984، سلطان محمد خدابنده - حکومت: - 985 - 996 و شاه عباس اول - حکومت: 996 تا - 1038 معاصر بوده و از حکومت شاه عباس حدود چهار یا پنج سال را درک کرده است.
-3 نگاهی به روزگار زندگی ولی و پیشزمینهها
روی کار آمدن حکومت صفوی، نقطه عطفی در تاریخ مذاهب ایران به شمار میآید. زمانی که شاه اسماعیل حکومت را در دست گرفت، مذهب شیعه اثنی عشری را مذهب رسمی ایران اعلام کرد و بدین ترتیب صفحه نوینی در تفکر شیعه باز شد.
شاهان صفوی به حمایت از علما و بزرگان شیعه همت گماردند و بر اثر این حمایت ها بود که می بینیم تفکر شیعی در این عصر یکی از بارورترین دورانها را پشت سر گذارد. در بادی امر، شاهان شیعه صفوی مدیحهسرایی را نیز به سوی مدایح دینی از قبیل منقبت حضرت رسول - ص - و ائمه شیعه - ع - سوق دادند و باعث ورود فراوان عناصر دینی و مخصوصاً شیعی به عالم ادبیات شدند.
تولّد و حضور در خانوادهای شیعی در خراسان و شرفیابی به بارگاه حضرت علی بن موسی الرضا - ع - و نیز اعتقادات قوی قلبی نسبت به اسلام و ائمه شیعه و نیز تأثیری که رویکرد شاه تهماسب صفوی که »من راضی نیستم که شعرا زبان به مدح و ثنای من آلایند، قصاید در شأن شاه ولایت پناه و ائمه معصومین - ع - گویند، صله اول از ارواح مقدسه حضرات و بعد از آن از ما توقع نمایند.« - اسکندربیک ترکمان، - 178 : 1350 بر شاعران آن عصر نهاد را میتواناسباب تجلّی عقاید دینی و مذهبی در شعر ولی دشت بیاضی دانست. علاوه بر این، فصاحت و بلاغت قرآن و معیار قرار گرفتن قرآن برای خلق آثار ادبی در قرون مختلف و مرسوم بودن قرائت قرآن و آشنایی عامه مردم مسلمان ایران با قرآن را باید بر دلایل ذکر شده افزود. در دیوان ولی تأثیرات فراوانی از قرآن، حدیث، تاریخ انبیا و تاریخ اسلام و بخصوص تاریخ شیعه به چشم میخورد و بر پژوهشگران است تا این تأثیرات را به وجهی نیکو باز نمایند.
پیشینه بهرهگیری و اثرپذیری سخنوران پارسی از قرآن و حدیث به آغاز پیدایی و پاگیری شعر فارسییعنی نیمههای سده سوم میرسد. البته میدانیم که بیشینه سرودههای پارسیگویان آن روزگار دستخوش آسیب و آفت گشته و جز اندکی از آنها به دست ما نرسیده است… با این همه نشانههایی از اثرپذیری قرآنی- حدیثی را در کهنترین سرودههای فارسی میتوان یافت.« - راستگو، - 6 :1380 اوج تأثیرپذیری از قرآن و حدیث و معارف اسلامی را در مثنوی مولانا میتوان مشاهده کرد.
