بخشی از مقاله
چکیده
صباحی بیدگلی از شاعران به نام دورة بازگشت ادبی و از مرثیه سرایان تواناي این دوره محسوب می شود. شهرت صباحی بیدگلی در شعر و بویژه در مرثیه سرایی مرزهاي ایران را پشت سر گذاشته است. همزمان با سبک بازگشت در ایران در سرزمین هند هم موج جدیدي در خصوص مرثیه سرایی به وقوع پیوست. یکی از مرثیه سرایان نامی هند »میر ببر علی انیس لکهنوي«می باشد. وي شاعر معاصر صباحی بیدگلی و یکی از بزرگترین مرثیه سرایان هند است که به زبان اردو مراثی زیبایی در ذکر مصیبت کربلا سروده است. اکثر تذکره نویسان در نوشته هاي خود در باره وي از او با القاب »خداي سخن« و »محتشم هند« یاد کرده اند. شهرت و مرتبه میر انیس در مرثیه سرایی و سرودن ماده تاریخ به حدي رسیده بود که یکی از مرثیه سرایان توانا و حریف ارشد میر انیس، میرزا سلامت علی دبیر لکهنوي مادة تاریخ زیر را در درگذشت میر انیس سروده است:
آسمان بی ماه کامل، سدره بی روح الامین طور سینا بی کلیم االله و منبر بی انیس قالب رایج مرثیه در بین مرثیه سرایان هند قالب مسدس می باشد. اگرچه قالبهاي دیگر وهمچنین ترکیب بند و ترجیع بند نیز متداول بوده است لیکن پس از میر انیس و میرزا دبیر، مسدس قالب رسمی برايثیهمر سرایی در هند و بویژه در زبان اردو معین شد.بزرگترین فرق مرثیه سرایان ایران و هند به لحاظ موضوع و محتوا این است که مراثی شاعران ایرانی بیشتر مطابق با حقایق تاریخی است یا به عبارت دیگر در مراثی ایرانیان جنبه تاریخی واقعه کربلا بیشتر نمود دارد در حالیکه در مراثی شاعران هند بیشتر بر سوز حاصل ازاین جریان تاکید شده است تا آنجا که براي ایجاد سوز بیشتر واقعات خود ساخته نیز در مراثی شعراي هند راه پیدا کرده است و وجه تاریخی مراثی این شاعران از دقت کمتري برخوردار است و این امر به سبب تفاوتهاي فرهنگی و اجتماعی دو سرزمین بوده است.
میر انیس، بسیاري از موضوعاتی که با واقعه کربلا و امام حسین - ع - در ارتباط است را در مراثی خود به کار برده است. » ذکر زنان کربلا « در مراثی او جایگاه ویژه اي دارد. وي در مراثی خود بانوانی را که بطور مستقیم یا غیر مستقیم با کربلا و امام حسین - ع - در ارتباط بوده اند به شرح ذیل ذکر می کند:-1 حضرت فاطمهاُم،-2 کلثوم الکبري - زینب صغري - ، -3 رباب دختر امرئ القیس، -4 حضرت زینب خواهر امام حسین - ع - ، -5 حضرت سکینه دختر امام حسین - ع - ، -6 حضرت ام البنین، 7زوجه- حضرت عباس - ع - ، 8حضرت- ام فروه، -9 حضرت فاطمه صغرا، دختر امام حسین - ع - ، -10 حضرت شهر بانو، همسر امام حسین - ع - ، 11حضرت- فضّه، کنیز حضرت فاطمه، علاوه بر اینها، میر انیس، از هنده - زن یزید - هم در بعضی از واقعات کربلا یادکرده است.در این مقاله سعی شده است که مراثی میر انیس، شاعر معاصر صباحی بیدگلی از منظر ذکر زنان کربلا مورد بررسی قرار گرفته همچنین به تاثیر مراثی ایرانیان بر مرثیه هاي سروده شاعرانشبه قارة هند پرداخته خواهد شد.
کلیدواژهها: میر انیس، صباحی بیدگلی، مرثیه، زنان کربلا. مقدمه
صباحی بیدگلی از شاعران به نام دورة بازگشت و از مرثیه سرایان تواناي زمان خود محسوب می شود. شهرت صباحی بیدگلی در شعر و بویژه در مرثیه سرایی مرزهاي ایران را پشت سر گذاشته است. ذکر وي در تذکره هایی که در شبه قارة هند تألیف شده اند، مانند تذکرة شمع انجمن تألیف نواب صدیق حسین خان، نتایج الافکار تألیف قدرت االله گوپامويوغیره یافت می شود.آغاز مرثیه سرایی در زبان اردو مانند خود زبان اردو مدیون تشویق و حمایت شاهان شیعی مذهب »بیجاپور« و »گلکنده« و »احمدآباد« و ثمرة اختلاط ایرانیان و هندیان و آمیزش فرهنگهاي پارسی و هندي است. نخستین شاعر اردو که در سوگ شهیدان کربلا در دکن قصیده سرایی کرد، »ولی دکنی« - شمس الدین محمد ولی، 1155-1579 قمري - بود که در زبان اردو مقامی چون رودکی در شعر فارسی دارد. بعد از زوال دولت سلاطین دکن و تصرف آن خطه به وسیله ارتش اکبرشاه گورکانی شعر اردو به دهلی و آگره منتقل شد و شاعران پارسی گوي دهلی مثل »حاتم« و »آبرو« و »آرزو« به موازات زبان فارسی به زبان اردو هم تمایل پیدا کردند.
وجود جمع کثیري از امراء و رجال شیعه در دهلی و روابط نزدیک دربارهاي صفوي و گورکانی و عزیمت گروه هایی از شاهزادگان، اشراف، سرداران، فقیهان، هنرمندان، صنعتگران، خطاطان، صوفیان، پزشکان، شاعران و موسیقیدانان ایرانی به دربارهاي هند سبب گردید که زبان و شعر فارسی و نیز مذهب تشیع و نوحه سرایی بر شهداي کربلا در سراسر هند رواج پیدا کند و نه تنها از نظر مذهبی مورد توجه مسلمانان قرار گیرد بلکه به عنوان هنر و موضوع تازه در شعر و ادب زبان اردو هم مورد توجه قرار گیرد. شاعران اردو زبان مانند »امانی«، »عاصمی«، »آل علی«، »درخشان» «سکندر» «صبر«، »قادر«، »گمان» «ندیم«، »ضاحک« و دیگران، مرثیهرا1 به قصد ثواب می ساختند و چندان در بند آرایش و رنگینی سخن نبودند. اما بعد از آنکه شاعر بزرگ زبان اردو، میر محمد رفیع سودا - متوفی 1195 قمري - مسدس هاي2 خود را در این زمینه سرود، این فن، مورد توجه سایر شاعران افتاد و این مسدس ها هم همان مقام را در هند پیدا کردند که دوازده بند مرثیه محتشم کاشانی در بین فارسی زبانان پیدا کرده بود.
.1مرثیه آن نظمی را گویند که در آن ویژگیهاي شخص متوفی بیان گردد و نسبت به وي غم و اندوه نیز ابراز شود و از طرف دیگر آن نظمی را نیز مرثیه گویند که در آن فضایل ، مصایب و شهادت شهداي کربلا ذکر شده باشد. اکنون واژة مرثیه از معنی اول به معنی دوم به حدي تغییریافته که به محض شنیدن صداي مرثیه همگی می فهمند که تذکرة شهداي کربلا برپا شده استح براي اطلاعات بیشتر نک. مجموعه مقالات اسلام در شبه قاره هند، مرثیه و سلام، نیسان اکبرآبادي، خانه فرهنگ سرکنسولگري جمهوري اسلامی ایران، حیدرآباد، .1385
.2 مرثیه اردو ابتدا در شهر دکن هند آغاز گردید و قلی قطب شاه 1508-1611 - م - نخستین سرایندة مرثیه اردو می باشد. شاعران شهیر دیگر این دوره »وجهی«، »غواصی«، »نصرتی« و »هاشمی« بودند و آنها همه مرثیه سرا بودند. به غیر از شهر دکن، مرثیه سرایان در بسیاري از شهرهاي هندوستان نیز وجود داشتند و متخصصان این صنف سخن »فضلی« را اولین مرثیه سرا در دهلی گفته اند. در تاریخ مرثیه سرایی میر تقی میر و سودا نیز از اهمیت ویژه اي برخوردارند زیرا آنان مرثیه را به صورت مسدس در آوردندح ر.ك. مجموعه مقالات اسلام در شبه قاره هند، مرثیه و سلام، نیسان اکبرآبادي، خانه فرهنگ سرکنسولگري جمهوري اسلامی ایران، حیدرآباد، .1385
