بخشی از مقاله
چکیده
انسان و طبیعت به عنوان دو عنصر از جامعه و در ارتباط با هم؛ دو عنصری هستند که تغییرات اساسی در رابطه وجودی را پدید میآورند. یکی از نظراتی که در سالیان گذشته در رابطه با فعالیتهای انسان و به ویژه در ارتباط با محیط زیست مطرح شده؛ حرکت در جهت توسعه پایدار است. توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای کنونی جهان را مرتفع می سازد؛ بدون آنکه توانایی نسل های آینده را در دستیابی به نیازهایشان با مشکل مواجه نماید. عمده ترین و تاثیرگزارترین عنصر کالبدی در این زمینه"سکونتگاه" و "مسکن" است. ساختن برای بشر یک ضرورت است؛ براین اساس روح معماری توسط مردم رشد میکند و ما این معماری را "معماری مردم" می نامیم. معماری مردمی؛ معماری طبیعی و محلی مردم یک سامان است. معماری بومی؛ روش طراحی عمومیت یافته ای است که از معماری مردمی زاییده شده است.
معماری روستا نخستین نمونه معماری مردمی و بومی است. خانه روستایی نخستین گونه ی معماریست که در انجام آن، کمال تعقل، منطق و درستی به کار گرفته شده است. معماری روستایی در مناطق غربى ایران با گذشت زمان، تکامل یافته و دارای بنیان های نظری ویژه خود است. یکی از این مناطق " اورامانات " واقع در استان کردستان است. با توجه به فعالیتهایی که در جهت دستیابی به توسعه پایدار در مناطق روستایی کشور در حال انجام است؛ لزوم توجه به مقوله توسعه پایدار و ارتباط آن با معماری مردمی و بومی مناطق روستایی کشور، ضروری به نظر میرسد. روش پژوهش بر پایه روش توصیفی-تحلیلی بوده و شیوه گردآوری اطالعات نیز کتابخانه ای، اسنادی میباشد. ابتدا به شرحی از تعاریف توسعه پایدار پرداخته و سپس از رابطه میان توسعه پایدار و محیط زیست و سکونتگاه انسان سخن گفته خواهد شد. ویژگیهای منطقه "اورامان تخت"؛"معماری مردمی" و " معماری بومی"در ارتباط با توسعه پایدار برشمرده خواهد شد .
کلمات کلیدی: توسعه پایدار، سکونتگاه، معماری مردمی، معماری بومی، خانه روستایی، اورامان تخت.
.1 مقدمه
به دنبال طرح مسائل جدی زیست محیطی؛ نظیر انواع آلودگیها؛ افزایش دمای کره زمین و نابودی منابع طبیعی، سازمانهای رسمی در واکنش به این مسائل برآمدند. در گزارش برونتلند "1987توسعه پایدار" محور مناظره درباره محیط زیست شد و توسعه به عنوان یک سیستم یکپارچه مورد توجه قرار گرفت. توسعه پایدار را میتوان رویکردی دانست که در مالزمه رشد اقتصادی و بهبود زیست محیطی شکل میگیرد که می بایستی در هر مکان و زمانی جنبه عملی گیرد، ضمن آنکه بر ویژگیهای تاریخی و فرهنگی توجه دارد. یکی از عناصر کالبدی که در توسعه پایدار مورد تاکید قرار میگیرند، سکونتگاهها و مسکن انسانهاست. با توجه به اینکه مهتمرین منابع مورد نیاز بشر برای ادامه حیاط در مناطق کوهستانی و کوهپایه ای قرار دارند، لذا نخستین و عمده ترین مراکز جمعیتی در طول تاریخ در همین نواحی اسکان گزیده اند.
امروزه حدود %67 از روستاهای کشور که اقتصاد و منابع غذایی شهرها به آنان وابسته است، در مناطق کوهستانی واقع شده اند. با توجه به روند بهره برداری بی رویه از این مناطق لزوم توجه به روابط بین انسان و محیط پیرامون دو چندان می گردد. در راستای دستیابی به توسعه پایدار در کشور، اقداماتی در سکونتگاههای کوهستانی در حال انجام است که خواسته یا نا خواسته بر اکوسیستم و اکولوژی سکونتگاههای کوهستانی تاثیر خواهد گذاشت. یکی از این مناطق و سکونتگاههای کوهستان منطقه " اورامان تخت" و اقع در کردستان ایران می باشد. با توجه به این که این منطقه به لحاظ "معماری مردمی" و " معماری بومی" و نیز موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص خود ، یکی از حساس ترین سکونتگاههای انسانی در طول تاریخ ایران بوده و می باشد، لذا هر گونه اجرای طرحهایی توسعه ای در آن مستلزم شناخت دقیق این سکونتگاه، مسکن، بافت و معماری این منطقه است.
-1 توسعه پایدار
-1-1 مفهوم توسعه پایدار
به دنبال طرح مسائل جدی زیست محیطی؛ نظیر انواع آلودگیها؛ افزایش دمای کره زمین و نابودی منابع طبیعی، سازمانهای رسمی در واکنش به این مسائل برآمدند. در بحث توسعه پایدار در سال 1987؛ گزارش موسوم به گزارش "برونتلند" - رئیس نروژی اجالس - ؛ تحت عنوان"آینده مشترک ما" توسط " کمیسیون جهانی محیط و توسعه" به طور رسمی در دستور کار سیاسی قرار گرفت. همچنین در سال 1992 در اجالس سازمان ملل در " ریودوژانیرو" تحت عنوان اجالس سران زمین؛ سندی هم در همین مورد توسط 178 کشور به امضا رسید که به عنوان " دستور کار "21 انتشار یافت. بر طبق سند مذبور تمام کشورها مکلف به تدوین برنامه های استراتژیک و عملی جهت اجرای مفاد دستور کار 21 در مقیاس ملی کشور خود؛ تحت عنوان" دستور کار محلی "21 گردیدند.]1[ با توجه به ابعاد مختلف آن؛ هر سال بر گستردگی آن افزوده شد. در گزارش برونتلند 1987 "توسعه پایدار" محور مناظره درباره محیط زیست شد و توسعه به عنوان یک سیستم یکپارچه مورد توجه قرار گرفت.]2[
پس از آنکه سالها سخن از توسعه بود، اینک مدتی است که توسعه مورد نظر و توصیه شده به صفت "پایدار" متصف گردیده است. همانگونه که واژه توسعه اصالتا بر اقتصاد تکیه داشت و مراد اصلی از آن توسعه اقتصادی بود؛ در تعریفی که از توسعه پایدار ارائه می شود نیز تمرکز بر جنبه مادی حیات محسوس است. این تعریف می گوید: توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای کنونی جهان را مرتفع می سازد؛ بدون آنکه توانایی نسل های آینده را در دستیابی به نیازهایشان با مشکل مواجه نماید..]3[ توسعه پایدار را میتوان رویکردی دانست که در مالزمه رشد اقتصادی و بهبود زیست محیطی شکل می گیرد که می بایستی در هر مکان و زمانی جنبه عملی گیرد، ضمن آنکه بر ویژگیهای تاریخی و فرهنگی توجه دارد. که با امکان دهی تغییرات در سیاستهای دولتی در جهت بهبود اقتصادی همگام با مالحظات زیست محیطی گام برمیدارد و کیفیت زیست محیطی را نیز ارتقاء دهد..]4[
توسعه پایدار صرفا از بعد محیطی و اقتصادی مورد سنجش قرار نمیگیرد؛ هیچ اجماع نظری بر روی معیارها و دیدگاهها در تعریف پایداری اجتماعی وجود ندارد. پایداری اجتماعی را در واقع مجموعه ای از شاخص هایی همچون دسترسی، سرمایه های اجتماعی، بهداشت و به زیستی، انسجام اجتماعی، توزیع عادالنه اشتغال و درآمد، مشارکت محلی، میراث فرهنگی، آموزش، مسکن و ثبات جامعه، ارتباط و حرکت، عدالت اجتماعی، و حس مکان و تعلق معرفی کرده اند.]5[یکی از شاخص های عمده در دستیابی به توسعه پایدار، مسکن و سکونتگاه انسان است. مسکن از نیازهای اولیه انسان و سکونتگاه از نیازهای اساسی اجتماعات انسانی است. برآوردن مناسب این نیاز از دیرباز جزو آمال انسانها بوده ؛ تا جایی که اجتماعات انسانی را به چالش کشانده و تغییر وتحوالتی در ابعاد گوناگون آن ایجاد کرده است. .]6[
-2-1 لزوم حفظ زیستگاههای کوهستانی
هیچ گاه در طول تاریخ؛ کوهستانهای جهان به سرعت و گستردگی چهل سال اخیر مورد هجوم، بهره برداری و تخریب قرار نگرفته است. رشد جمعیت و افزایش شدی میزان بهره برداری از منابع کوهستان به دو دلیل منجر به آن شد که مساله اهمیت حفاظت و بازسازی محیط مناطق کوهستانی به صورت مبحثی در فصل سیزدهم دستور کار 21 در کنفرانس"انسان و محیط" قرار گیرد:
-1 منابع پایه مناطق کوهستانی از مهمترین منابع طبیعی برای تمدن بشری محسوب می شود. منابع اصلی آب؛ انرژی و منابع زیستی موجود در پوشش گیاهی جنگلها و مراتع و حیات وحش موجود در آنها و همچنین معادن موجود در این مناطق قرار دارند که؛ از دیگر منابع پایه های قدیم فرهنگ و تمدن های قدیم و فرهنگ و سنن جوامع ساکن در این نواحی است. نقش روزافزون منابع پایه نواحی کوهستانی در استمرار حیات در نواحی جلگه ای نیز بر این اهمیت می افزاید و حفاظت از این منابع را ضروری تر می سازد.
-2 محیط کوهستان هم از نظر فیزیکی و هم از نظر اکولوژیکی و همچنین از نظر اقتصادی و اجتماعی بسیار آسیب پذیر و شکننده است و این خصوصیت حفاظت و حمایت بیشتر از این محیط را الزام می بخشد.]7[ بنابراین تصویب شد که نسبت به دو مورد اصلی زیر اقدام اساسی صورت گیرد:
-3 کوشش در ایجاد و یا توسعه - ظرفیت - و گسترش علوم و دانش مربوط به اکولوژی کوهستان در ارتباط با توسعه پایدار اکوسیستمهای کوهستانی.
-4 توسعه - ظرفیت سازی - و گسترش فعالیتهای آبخیزداری در کنار راههای درآمد اهالی ساکن در این مناطق به منظور کاهش فشار بهره برداری توسط آنان و حفاظت از منابع طبیعی موجود.]7[
براساس سرشماری سال 1385 ایران؛ وجود 63868 روستا در کشور با جمعیتی بالغ بر 22235818 نفر و تولید محصوالت کشاورزی، دامی و باغی در آنها، نشان دهنده نیاز جمعیت روستایی به امکانات ضروری برای توسعه اجتماعی – اقتصادی و نیز نیاز جامعه شهری به تولیدات روستایی است. بنابراین روستاها هم به دلیل وجودی و هم به دلیل وابستگی شهرها به آنها؛ باید مورد توجه قرار گیرند..]6[ حدود %67 مناطق روستایی کشور در کوهستانها و کوهپایه ها، %13 در دشتهای جلگه ای و بقیع براساس عوارض طبیعی در مناطق کویری و حاشیه دریا واقع شده اند. این نحوه استقرار حاکی از تاثیر جغرافیا بر توزیع سکونتگاههای کشور و نظام آن است..]8[ با توجه به اینکه 67 درصد روستاهای کشور در ناحیه کوهپایه ای واقع شده اند، و اینکه، انسان بیش از هر موجود دیگری در حفظ یا تخریب محیط زیست نقش دارد. لذا لزوم حفظ زیستگاهها و منابع که از عمده ترین اهداف توسعه پایدار می باشند؛ ضروری به نظر میرسد.
-3-1 لزوم حفظ سکونتگاههای انسانی و توسعه پایدار
تشکیالت مسکونی در کل پاسخ ساختاری انسانی به نیاز اولیه او یعنی در امان ماندن از حوادث طبیعت است و به طور ترکیبی و تحققی مفهوم فرهنگ تعلق در نمودهای مختلف آن؛ چه در سطح فنی – ساختمانی و چه در بعد اعتقادی – شناختی را عرضه میدارد. در روند گسترش ساختمان؛ سکونتگاهها یکی از اصلیترین ساخته های انسانی با ارزشهای جهانی هستند که قابلیت در خود جای دادن و دفاع از انسانها و چیزهای دیگر را داشته و به صورت گونه ی ساختمانی؛ شکل گرفته و در این روند ساختمانی به درجات باالتری از تکامل نیز می رسند..]9[ ص22 برای رسیدن به رشته ای پیوسته از راه حلها و کوششهای کمابیش موفق دیده می شود که می توان از آنها در هر گوشه از زمین و یا جوامع انسانی با فرهنگهای مختلف و پاسخهایی را که در این راستا - در متغیرهای مختلف - داده اند بررسی کرد..]9[ سکونت
