بخشی از مقاله
چکیده
داوری فرآیندی است که به موجب آن طرفین اختلاف به جای مراجعه به دادگاه جهت حل و فصل اختلاف خویش، اختلافات موجود یا احتمالی نسبت به حقوق و تعهدات خود را به داوری یک یا چند نفر ارجاع داده تا داور یا داوران بر اساس اصول حقوقی، اختلافات را حل و فصل نموده و رأی لازمالاجرا صادر کنند. با توجه به تعریف ارائه شده از داوری، باید به این پرسش پاسخ داد که آیا ارجاع اختلافات طرفین،راٌساً از سوی قانونگذار با لحاظ ماهیت داوری و تعریف ارائه شده، داوری محسوب میشود یا خیر؟
برای پاسخ به پرسش ارائه شده باید بین انواع داوری اجباری قائل به تفکیک شد به این صورت که در خصوص نوع اول داوری اجباری، یعنی داوری اجباری قراردادی با توجه به اینکه نهایتاً طرفین خود شرایط قرارداد و الزام قانونگذار به درج شرط داوری را میپذیرند بدون تردید این نوع داوری اجباری منطبق با تعریف ارائه شده از داوری میباشد چرا که طرفین قرارداد با علم به این موضوع که حل و فصل اختلافات احتمالی ناشی از این قرارداد از طریق داوری میباشد اقدام به انعقاد این قرارداد مینمایند.
اما در خصوص داوری اجباری به حکم قانون، اگر صرفاً به جنبه تراضی و اراده طرفین توجه گردد چون در داوری اجباری طرفین ارادهای در ارجاع اختلاف خود به داوری ندارند لذا داوری اجباری را نباید یک نوع داوری به معنای خاص، بر شمرد. اما اگر به سایر ویژگیهای داوری و مصالح مد نظر قانونگذار که باعث اجباری اعلام کردن ارجاع بعضی از اختلافات به داوری گردیده، توجه گردد باید داوری اجباری را نیز داوری به معنای خاص خود محسوب کرد.
کلمات کلیدی: داوری، داوری اجباری، داوری اختیاری، ارجاع به داوری
مقدمه
در نظام قانونگذاری ایران مقنن با الهام از فقه امامیه به داوری در دعاوی اهمیتی خاص داده تا جایی که با تصویب قوانین و مقرراتی ارجاع به داوری در بعضی دعاوی و اختلافات را الزامی و اجباری شمرده است. طبق قانون همه اشخاص حق دارند با توافق یکدیگر اختلافاتشان را از طریق داوری یک یا چند نفر حل و فصل کنند خواه اختلاف آنها در دادگاه مطرح شده یا نشده باشد و صرف نظر از اینکه در چه مرحلهای از رسیدگی باشد. مهمترین ویژگی و حسن داوری در مقابل دادرسی، تراضی طرفین در ارجاع اختلاف به داوری است، در واقع فصل تمایز داوری و دادرسی، تراضی طرفین در ارجاع اختلافات موجود یا احتمالی خود به داوری است در حالی که این خصیصه در دادرسی وجود ندارد.
داوری از حیث وجود یا عدم وجود یک عنصر خارجی به داوری داخلی و بین المللی، و از حیث اینکه تراضی طرفین در ارجاع اختلاف خود به داوری، قبل از بروز اختلاف باشد یا بعد از آن، قابل تقسیم است؛ یکی از تقسیم-بندیهای بحث برانگیز داوری، تقسیم داوری بر حسب وجود یا عدم وجود اراده طرفین در ارجاع اختلاف خود به داوری می باشد. داوری اجباری آن است که ارجاع اختلاف طرفین به داوری رأساً از سوی قانونگذار پیشبینی شده یا قانونگذار طرفین قرارداد را ملزم به گنجاندن شرط داوری ضمن آن قرارداد مینماید و طرفین در انتخاب این راه چندان ارادهی مؤثری ندارند. با توجه به تعاریفی که از داوری ارائه می گردد مشخص میشود که فصل مشترک تمامی این تعاریف تراضی طرفین اختلاف در ارجاع اختلاف خود به داوری است اما در داوری اجباری به خصوص در داوری اجباری قانونی اراده طرفین تاًثیر چندانی در ارجاع اختلاف به داوری نداشته و این حکم قانونگذار است که باعث میشود اختلاف از طریق غیر دادرسی حل و فصل گردد.
.1 مفهوم داوری
شناخت دقیق داوری مستلزم ارائه تعریفی جامع و مانع از آن میباشد که ذیلاً به آن پرداخته میشود.
.1-1 تعریف داوری
در این قسمت به بررسی تعاریف و مفاهیم داوری پرداخته و سعی میشود با استفاده از آنها و نقل از برخی متون و کتب حقوقی در خصوص تعریف داوری، تعریفی صحیح از داوری ارائه گردد.
.1-1-1 تعریف لغوی داوری » داوری1« درلغت به معنای قضاوت، حکمیت، محاکمه، حکومت و حکم است. گفته شده که داور در اصل دادور بوده که به معنای صاحب داد که برای آسانی تکلم دال دوم آن حذف شده است.2 در زبان عربی، حکم و محکم - به تشدید و کسر کاف - به معنای داور و حکومه به معنای داوری آمده است. داوری به معنای قضاوت کردن و رأی دادن نیز آمده است. برای نمونه در عبارت »ان االله قد حکم بین العباد« مقصود از حکم، همان داوری و رأی دادن است.3
.2-1-1 تعریف اصطلاحی داوری
برخی از حقوقدانان داوری را به اختصار به »فصل خصومت توسط غیر قاضی و بدون رعایت تشریفات رسیدگی دعاوی4« تعریف کردهاند. در حالی که برخی دیگر با تعریف طولانی آن را چنین تعریف نمودهاند: »داوری روشی است که با استفاده از آن دو یا چند شخص ذی نفع حل وفصل مسئلهای را به یک یا چند شخص دیگر محول میکنند که اختیاراتشان را از قرارداد خصوصی و نه مقامات یک دولت اخذ کردهاند و بر اساس این قرارداد باید مسئله مزبور را پیگیری نمایند و نسبت به آن تصمیم بگیرند. 5« برخی دیگر داوری را »حل و فصل خصوصی اختلافات به وسیله قضات انتخاب شده بر مبنای اراده طرفین6« می دانند. در تعریفی دیگر از داوری آمده است که »داوری فرآیندی است که به موجب آن اختلاف طرفین نسبت به حقوق و تکالیف قانونی خود از طریق قضاوت یک یا چند نفر داور به جای مراجعه به دادگاه حل و فصل میگردد و تصمیم مزبور لازمالاجرا میباشد.7«
در بند - الف - ماده 1 قانون داوری تجاری بینالمللی ایران، داوری به این صورت تعریف شده است: »داوری عبارت است از رفع اختلاف بین متداعیین در خارج از دادگاه به وسیله شخص یا اشخاص حقیقی یا حقوقی مرضیالطرفین و یا انتصابی.« عدم توجه و اشاره نکردن به جنبه قضایی رسیدگی در داوری، لازمالاجرا بودن رأی داوری، حل و فصل اختلاف توسط داوران بر اساس اصول حقوقی قوانین موجد حق از معایب این تعریف میباشد. با توجه به تعاریف ارائه شده در خصوص داوری به نظر مناسب ترین تعریف در خصوص داوری به این صورت میباشد: داوری فرآیندی است که به موجب آن طرفین اختلاف به جای مراجعه به دادگاه جهت حل و فصل اختلاف خویش، اختلافات موجود یا احتمالی نسبت به حقوق و تعهدات خود را به داوری یک یا چند نفر ارجاع داده تا داور یا داوران بر اساس اصول حقوقی، اختلافات را حل و فصل نموده و رأی لازمالاجرا صادر کنند. این تعریف علاوه بر توجه به جنبه قضایی رسیدگی در داوری، اشاره به حل و فصل اختلافات توسط داوران بر اساس اصول حقوقی، اشاره به لازمالاجرا بودن رأی داوری، شامل کلیه اختلافات اعم از اینکه قبل از بروز اختلاف باشد - احتمالی - یا بعد از بروز آن - موجود - ، میگردد.
.2 انواع داوری
داوری را میتوان بر اساس معیارهای مختلف، به انواع گوناگون، تقسیم نمود. داوری از حیث وجود یا عدم وجود یک عنصر خارجی به داوری داخلی و بین المللی، و از حیث اینکه تراضی طرفین در ارجاع اختلاف خود به داوری، قبل از بروز اختلاف باشد یا بعد از آن، قابل تقسیم است؛ همچنین داوری باتوجه به قصد طرفین مبنی بر استفاده یا عدم استفاده از خدمات و امکانات یک مؤسسه یا سازمان داوری به »داوری موردی« و »داوری سازمانی« تقسیم میگردد. داوری بر حسب وجود یا عدم وجود اراده طرفین در ارجاع اختلاف خود به داوری به »داوری اختیاری« و »داوری اجباری« تقسیم میگردد. از آنجا که مقاله حاضر به بررسی مسائل و مبانی پیرامون داوری اجباری میپردازد قسم اخیر از انواع داوری مورد بررسی و کنکاش قرار می گیرد.
.1-2 داوری اجباری و داوری اختیاری
مبنای این تقسیمبندی به نقش اراده طرفین در ارجاع اختلافات خود به داوری بر میگردد. چنانچه طرفین اختلاف با تراضی یکدیگر منازعه و اختلاف خود را به جای مراجعه به دادگاه به داوری یک یا چند نفر ارجاع داده تا داوران اختلاف مزبور را بر اساس مفاد قرارداد و اصول حقوقی فیصله داده و اقدام به صدور رأی نمایند داوری، اختیاری میباشد. ولی چنانچه ارجاع اختلاف طرفین به داوری رأساً از سوی قانونگذار باشد یا درج شرط داوری در ضمن قرارداد توسط طرفین الزام قانونگذار باشد داوری، اجباری خواهد بود.
.1-1-2 داوری اجباری
داوری اجباری به داوری گفته میشود که اراده طرفین دعوا در رجوع به داوری محدود بوده و ناشی از مداخله دولت است. بدین مفهوم که به لحاظ دولت و اینکه این نوع داوری اقتدار خود را از دولت و نه صرف قرارداد خصوصی بدست میآورد، اجباری خوانده میشود. چنانچه از اسم آن نیز پیداست میتوان آنرا یک نوع تحمیل بر داوری به شمار آورد. منظور از داوری اجباری داوری است که قانونگذار موضوع اختلاف را به داوری ارجاع میدهد و طرفین دعوا نقشی در این موضوع نداشته و حل مسئله به وسیله داوری ناشی از اراده آنها نیست.1 به عبارت دیگرداوری اجباری آن است که ارجاع اختلاف طرفین به داوری رأساً از سوی قانونگذار پیشبینی شده یا قانونگذار طرفین قرارداد را ملزم به گنجاندن شرط داوری ضمن آن قرارداد مینماید و طرفین در انتخاب این راه چندان ارادهی مؤثری ندارند.
.2-1-2 داوری اختیاری
داوری اختیاری آن است که طرفین اختلاف با تراضی، منازعه و اختلاف خود را به جای مراجعه به دادگاه، از طریق داوری یک یا چند نفر حل و فصل میکنند. داوری موضوع مواد 454 و 455 قانون آئین دادرسی مدنی اشاره به این نوع داوری دارد که بر این اساس طرفین اختلاف میتوانند قبل از بروز اختلاف یا پس از آن، اختلافات خود نسبت به حقوق، تعهدات و قراردادهایشان، را به داوری ارجاع دهند.
.3 داوری اجباری؛ داوری یا نهادی دیگر
با توجه به تعریف ارائه شده از داوری، باید به این پرسش پاسخ داد که آیا ارجاع اختلافات طرفین،راٌساً از سوی قانونگذار با لحاظ ماهیت داوری و تعریف ارائه شده، داوری محسوب میشود یا خیر؟ برای پاسخ به پرسش ارائه شده در این بخش، داوری اجباری، انواع و مبانی آن تشریح و تبیین میگردد.
