بخشی از مقاله
چکیده
اخلاقمحوری در امور مختلف جامعه، از نیازهای بنیادینی است که بر اساس ساختار زندگی اجتماعی انسان، برای بقای او و برقراری تعادل در اجتماع، اهمیتی به درازای تاریخ دارد؛ چنانکه رسیدن به کمال فردی و جمعی و تکوین و تعالی تمدن بدون توجّه به محدودههای اخلاقی، بسیار سخت است. در این میان باید گفت که در جامعهای با مفروضات، معیارها و زمینههای ذهبی،م موثّقترین مرجع برای رویکردهای اخلاقی، قرآن و سیره معصومین - ع - است که با الگوگیری از آنها میتوان جهتگیری سعادت جامعه را ترسیم کرد.
تأکید باورمندانه بر سیره اخلاقی امامان شیعه و الگوگیری از ابعاد مختلف رفتاری و گفتاری آنها در تنظیم روابط فردی و اجتماعی خود و جامعه، همواره یکی از دغدغهها و آرمانهای شیعیان و شیفتگان ائمه اطهار بوده است؛ از این رو، پژوهشهای مختلفی با محوریت سیره اخلاقی ائمه اطهار، بهویژه سیره اخلاقی امام رضا - ع - انجام شده است. در پژوهش پیشرو، ضمن بازخوانی اندیشههای امام رضا - ع - در جهت بهرهگیری از فضائل اخلاقی آن امام همام، با روش استقرایی- تحلیلی به استخراج، طبقهبندی، و تحلیل مؤلّفههای اخلاق فردی و اجتماعی و کارکرد آنها در اندیشه آن امام پرداختهایم.
از جمله مؤلّفهای شاخص و پُربسامد اخلاق فردی در اندیشه امام رضا - ع - ، توحیدباوری، ایمان، توکل، شکرگزاری، دعا، جهاد با نفس، سکوت، صبر، قناعت و شجاعت، و از مهمترین مؤلّفههای اخلاق اجتماعی مورد تأکید در سیره امام رضا - ع - ، خوشخُلقی در خانواده، نیکی به پدر و مادر، صله رحم و کمک به خویشاوندان، کرامت ذاتی انسان، سخاوت، رفتار نیک با همسایه، امر به معروف و نهی از منکر، کمک به نیازمندان، میهماننوازی، گشادهرویی، مهربانی و صداقت، درخور ذکر هستند. دستاورد پژوهش گویای این است که زوایای مختلف اندیشه امام رضا - ع - ،دالّ بر پاسداشت شاخصههای اخلاق فردی و جمعی است که نظرداشت آنها، در تنظیم رویکردهای رفتاری و گفتاری فرد و جامعه در رسیدن به جامعهای اخلاقمحور، اهمیت بنیادینی دارد.
.1 درآمد
میل به سعادت و نیل به کمال انسانی، از آرزوهای دیرین بشر بوده است. عبرتهای تاریخی به ما یادآور میشود که با عقل طبیعی و عادتی و در سطح بالاتر عقل یونانی نمیتوان به چنین کمال و سعادتی دست یافت، بلکه حصول به آن در گرو پیروی از وحی و تکیه و تأکید بر عقل ایمانی است. کاربست دستوراتی که از طریق وحی به ما رسیده، نقش بسیار مهمی در تکوین و تکامل زندگی انسان دارند.
از جمله این دستورات که در قران و سنت بسامد چشمگیری دارد، اخلاق است بهرهگیری از سیره اخلاقی امامان شیعه و تکیه بر رفتار و گفتار آنها، همواره یکی از خواستهها و آرمانهای شیعیان و شیفتگان ائمه اطهار بوده است.؛ بنابراین، پژوهشهایپُربسامدی با محوریت سیره اخلاقی ائمه اطهار، بهخصوص سیره اخلاقی امام رضا - ع - انجام شده است. با تأکید بیشتری لازم به یادآوری است که گمشده عصر ما، یعنی اخلاق را باید در متن صفحات قرآن، یا بطن گفتار و رفتار معصومین جستوجو کرد.
این دو گوهر گرانبها، حاوی بهترین دستورات اخلاقی، چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی است، و با خرسندی باید گفت که کلام خدا با کلام معصومین - ع - در نهایت سازگاری است و هیچ تعارضی با هم ندارند؛ در واقع بازخوانی سیره و سنت معصومین و احادیث آنان، بازشناسی دستوراتی است که در قرآن هم بازتاب دارد.. در پژوهش پیشرو، در پی بررسی مؤلّفههای اخلاق فردی و اجتماعی در اندیشه امام رضا - ع - برآمدهایم.
بررسی اندیشههای اخلاقی امام رضا - ع - که مبتنی بر بینش توحیدی آن حضرت است، از آن جهت اهمیت دارد که کردار امام همچون گفتار او حجت الهی است و اطاعت آن برای همه ضرورتی است انکارناپذیر، تا در پرتو آن روابطی مبتنی بر آیین الهی تأمین کننده شأن و منزلت انسانی تنظیم گردد و جامعه از آثار سوء تحقیرها و سرخوردگی ها و... مصون بماند. امام رضا - ع - خواستار این بود که مردم با زیباییهای گفتار و رفتار آنهاحتماً آشنا شوند؛ چنانکه ابوصلت هروی گوید، شنیدم که امام رضا - ع - فرمود: »خدا رحمت کند کسی را که امر ما را زنده میسازد. پرسیدم امر شما چگونه زنده میشود؟ فرمود: علوم و احادیث و معارف ما را فرا گرفته و به دیگران بیاموزد؛ زیرا مردم اگر با زیباییهای سخنان ما آشنا گردند، از ما پیروی خواهند کرد.« - مجلسی، 1403، ج - 30 :2
مسأله اخلاق در دین اسلام، یکی از محورهای بنیادینی است؛ تا جایی که پیامبر اسلام فرمود:إنّما بعثتلأتمّم مکارم الأخلاق - نهج الفصاحه، - 345 :1382 - ترجمه: من تنها برانگیخته شدهام تا اخلاق بزرگوارانه را به کمال رسانم. - در اندیشه، سخنان و سیره امام رضا - ع - نیز، اهمیت این امر به شکل قابل ملاحظهای بازتاب دارد؛ چنانکه در کلام آن حضرت آمده است: کسی که اخلاق نیکو نداشته باشد، نباید به سعادت دنیا و آخرت امید داشته باشد. - ابن شعبه حرانی، - 446 : 1404 امام هشتم شیعیان، حضرت علی بن موسی الرضا - ع - روز یازدهم ذیقعده سال 148 ه. ق در مدینه دیده به جهان گشود. - کلینی، 1407، ج - 486 :1 دوران امامت بیست ساله آن حضرت با سه تن از حکمرانانمستبدّ عباسی، یعنی هارون - ده سال - ، امین - پنج سال - و مأمون - پنج - سال مصادف بود.
امام رضا - ع - در آخر ماه صفر سال 203 ه. ق در سن 55 سالگی به وسیله مأمون مسموم گردید و در سناباد نوقان که امروزه یکی از محلات مشهد مقدس محسوب میشود، به شهادت رسید و در محل مرقد فعلی به خاک سپرده شد. آن بزرگوار مانند سایر امامان معصوم - ع - ، جامع کمالات و فضائل اخلاق انسانی در مرتبه اعلی بود. او چنان درقلّه شکوهمند کمال و فضیلت قرار داشت که نه تنها دوستان و پیروان، بلکه دشمنان کینهتوز و سرسختاش نیز به مدح و ستایش او پرداختهاند.
درباره اوصاف اخلاقی آن حضرت، »ابراهیم بن عباس« میگوید: »هرگز ندیدم که امام رضاعلیهالسلام به کسی یک کلمه جفا کند و ندیدم که سخن شخصی را قطع کند و ندیدم که نیازمندی را از درگاه خویش رد کند. او هرگز در حضور افراد تکیه نمیداد و هرگز او را ندیدم که با صدای بلند خنده کند، بلکه خندهاش تبسم و لبخند بود. وقتی که خلوت میکرد و کنار سفره مینشست، همه خدمتکاران و غلامان را کنار سفره مینشاند.« - خسروی، - 39 :1380
