بخشی از مقاله
چکیده
استکبار در منظومه فکری قرآن کریم، حالتی درونی و برونی است که بر مدارهای برتریخواهی، برتریجویی، خودبزرگبینی، بینیاز دانستن خود از خداوند متعال و منافی دانستن پذیرش حق با منافع شخصی در گردش است. شکل گرفتن این حالتها در انسان موجب میگردد که او با وجود علم به براهین روشن الهی از پذیرش حق سرپیچی کند و ضمن طغیان در برابر فرآمین الهی به جدال با نشانههای روشن و صریح دال بر حضور فعال ما یشاء بپردازد.
سرگردانی و سرگشتگی از مسیر حق و محرومیت از رحمت و هدایت الهی نتیجه لجاجت انسان در برابر خداوند است. براساس آیات محکم الهی، سرنوشت مستکبران همانا ابتلا به عذابهای دنیایی و سپس جاودانگی در جهنم و تحمل شدیدترین عذابها خواهد بود؛ بنابراین مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر شواهد قرآنی در مسیر معناشناسی استکبار و تبیین مباحث اخلاقی مرتبط با آن در زندگی فردی و جمعی انسانها گام برمیدارد. نتایج پژوهش نشان میدهد قرآن کریم در آیات متعدد درباره خطر استکبار و چالشهای فراروی آن برای فرد و جامعه هشدار داده است و به موازات هشدار، نسخه پیشگیری و درمان را نیز نوشته است.
واژگان کلیدی: قرآن کریم، استکبار، تهدیدها، چالشها، استراتژی مقابله.
مقدمه
اولین آیه قرآن درباره استکبار متوجه سرکشی ابلیس است. هنگامی که خداوند به ملائکه و شیطان دستور داد تا در برابر آدم سجده کنند، ملائکه سجده کردند، اما شیطان از فرمان الهی سرپیچی کرد و گفت جنس من برتر از آدم است چون آدم از خاک و من از آتش آفریده شدهام؛ بنابراین فرمان خداوند را مبنی بر سجده بر آدم اجرا نکرد: از نظر سیر تاریخی این نخستین مورد سرپیچی از فرآمین حق تعالی است که بعد از آن به وسیله انسان هم ادامه پیدا کرد؛ استکبار فرعون، اقوام نوح، عاد، شعیب، موسی و محمد علیهم السلام در زمره بارزترین انواع استکبار بشری در برابر فرآمین الهی است که در سورههای اعراف، مؤمنون، بقره، عنکبوت و مانند آنها قابل پیگیری است.
اما نمای جامع تحلیلی قرآن از استکبار به این شرح است: وجود روحیه استکباری، عامل غرور و احساس قدرت فراوان در انسان میشود؛ بنابراین استکبار زمینهساز استبداد و زورگویی است - اعراف: و کسی که روحیه استکباری داشته باشد، مستحق سرزنش در قیامت خواهد بود - جاثیه: . - 31 استکبار در برابر توحید، عامل بقا بر شرک خواهد بود پس مستکبر مشرک است روحیه برتریجویی مستکبر، سبب رویگردانی او از انذارها و هشدارهای پیامبران میشود.
برتریجویی و استکبار بزرگ قوم اعم از این که فرعون و یا هر مستکبر دیگر در هر دوره زمانی که باشد، باعث وحشت و ترس مردم از آزار و شکنجه کارگزاران مستکبر خواهد بود. وقتی موسی - ع - آیات روشن و بیّن را آورد و فرعون توان مقابله با برهان روشن حق را نیافت، استکبار در پیش گرفت. او با به رخ کشیدن جلال و شکوه قصر و خدم و حشم خویش به موسی - ع - که فقط یک عصا در دست داشت خرده گرفت. روشن است که فرعون میخواست خود را برتر از موسی - ع - نشان بدهد. در حالی که میدانست عصای موسی - ع - و بدل شدن آن به اژدها امری حقیقی است اما باز حاضر به پیروی از پیامبر خدا و پذیرش حق نشد و حتی تهدید کرد هر که از موسی - ع - پیروی کند مستحق عذاب است: ﴿َلُقَطِّعَانا أَيْااِيََُ ْ وَأَجْلُلََُا ْ مِانْ فِااََّ أُا َلُ َ الِّباَناَُ ْ أَْجَعِيَ﴾ - ْعارَّْ .
خداوند این آیه به استکبار فرعون در برابر قومش اشاره دارد، قوم فرعون میدانستند او باطل است و از این رو به سوی حق هدایت شدند؛ اما مستکبران ترس دارند که اگر تعدادی جدا شوند، قدرت آنها متزلزل شود؛ بنابراین به فکر شدیدترین نوع مجازات یعنی قطع دست و پا از خلاف و سپس آویزان کردن هدایت یافتگان از درختان افتادند.یکی دیگر از آثار بد استکبار، این است که زمینه تکذیب آخرت را فراهم میکند - نحل: . - 22 استکبار در برابر حق، زمینهساز تکذیب پیامبران الهی است
روحیه استکباری و خودبزرگبینی مانع از درک و پذیرش آیات الهی میشود - لقمان: . - 7 همچنین روحیه استکباری، عامل پرهیز از پذیرش حق و عامل ادعای درک نکردن آموزههای پیامبران است - بقره: . - 88-87 برای نمونه وقتی مستکبران در برابر آیات و معجزات الهی قرار میگیرند ادعا میکنند که اینها فقط سحر و جادو هستند؛ بنابراین از پذیرش حق رو میگردانند - یونس: . - 76-75 استکبار ولید بن مغیره در برابر آیات قرآن، باعث رد اعجاز قرآن و سحر خواندن آن شد - مدثر: . - 24-11 استکبار زمینه تکذیب قیامت توسط مستکبران را فراهم میکند.
استکبار زمینه عدم پذیرش دعوت پیامبران و فرآمین خداوند است - اعراف: - 77-75 - و برای آن که حاضر به پذیرش دعوت بشوند درخواست رؤیت خداوند - نعوذ باالله - و نزول ملائکه - فرقان: - 21 - را مطرح میکنند.وجود روحیه استکباری در بنی اسرائیل، زمینه کشتار پیامبران الهی شد - بقره: . - 87 - همین روحیه در قوم شعیب، باعث رویارویی آنان با پیامبر خدا شد. استکبار در برابر پیامبر - ص - زمینه محرومیت از مغفرت الهی است .
- منافقون: و استکبار و عصیان در برابر پرستش خداسبب محرومیتهای دیگری است که عبارت هستند از:محرومیت از ولایت و امداد خداوند - نساء: - 173 - ، بینصیب ماندن از برکات آسمانی - اعراف: - 40 - ، محروم شدن از بهشت - همان: - 40، - محرومیت از محبت الهی - نحل: - 23، محروم شدن از ولایت خداوند - نساء: - 173 - و محرومیت از هدایت الهی - احقاف: 10 و منافقون: . - 6-5 - با توجه به مطالب فوق، در پژوهش حاضر میکوشیم تا استکبار را براساس سرفصلهای ذیل در پرتو آیات قرآن کریم تحلیل نماییم: .1 انواع استکبار؛ .2 مطالعه شیوههای استکباری؛ .3 چالشهای استکبار در دو سطح فردی و اجتماعی؛ .4 ابزار استکبار برای محافظت از خود؛ و .5 ابزار مقابله با استکبار.
