بخشی از مقاله
چکیده
جنگهاي ایران و روس در دورة فتحعلی شاه قاجار و عقد معاهداتی چون گلستان و ترکمانچاي، باعث ایجاد نخستین زمینههاي روس ستیزي در باور ایرانیان دورة قاجار گردید. با آغاز خیزش مشروطهخواهی و مقابله روسیه تزاري با مشروطهخواهان و همچنین حمایت روسیه تزاري از محمدعلی شاه قاجار باعث گسترش روحیه روس ستیزي در ایران گردید. در این دوره بیشترین مخالفتها با روسیه از جانب احزابی چون حزب دموکرات ایران ایراد میگردید. محمد تقی بهار که خود یکی از اعضاء اصلی حزب دموکرات ایران بود، در نگارشها و نطقهاي خود به مخالفت گسترده با روسیه تزاري پرداخته است.
پژوهش حاضر که به روش اسنادي و با تأکید بر ساختار توصیفی – تحلیلی گردآوري شده است در تلاش است تا به بررسی دلایل و زمینههاي مخالفت محمد تقی بهار به عنوان یکی از افراد شاخص در حزب دموکرات با اهداف و اقدامات روسیه تزاري در ایران بپردازد. بررسیهاي تاریخی نشان میدهد که محمد تقی بهار در اشعار، روزنامه نوبهار و دیگر جراید عصر مشروطه مانند: خراسان و حبل المتین به مخالفت جدي با روسیه تزاري و اقداماتش در ایران پرداخته است. اصلیترین دلائل مخالفتهاي او را در مسائلی چون دفاع روسها از استبداد، کشتار مشروطهخواهان و نقض استقلال ارضی ایران باید دانست.
واژگان کلیدي: محمد تقی بهار، مشروطه، مطبوعات، استقلال ارضی ایران، روسیه تزاري.
مقدمه
نخستین زمینههاي برخود و مواجه ایران و روسیه در دوران قاجار به زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار باز میگردد. برخوردي که نخستین دلایل آن را دو عامل: -1 کشتار ارامنه و و اهالی گرجستان در پی لشکر کشی آقامحمدخان قاجار و -2 وصیت نامه توسعهاي پترکبیر براي رسیدن به آبهاي گرم میتوان دانست. البته در این میان از دخالت انگلیس و دسیسههاي آن براي دوري روسها از هند و سرگرمی ایرانیان نیز نباید غافل شد. با این وجود در پی درگیري دو جنگ ایران و روس و شکست پیدرپی ایران در نبردهاي نظامی و واگذاري بخشهاي مهمی از حوزههاي شمالی و شمال غربی به روسیه باعث گردید متجددان و دگراندیشان تمامی این موارد را دلیلی بر بیلیاقتی پادشاهان قاجار پندارند، امري که البته از صحت تاریخی نیز برخوردار نیست.
پس از آن دستاندازي و دخالت روس در ایران و شدتگیري آن در وقایع مربوط به دورة مشروطه، مجلس شوراي ملی اول، به توپ بستن مجلس، اعدامهاي باغ شاه، تجاوزات به حوزة آذربایجان و قتل اشخاصی چون ضیاءالعلما، صادق الملک، ثقه الاسلام، محمد ابراهیم قفقاز چی و شیخ سلیم، معاهده 1907، تصرف نواحی شمالی ایران و عدم توجه به استقلال ارضی ایران و همچنین یورش و تحرکات خراسان و بی احترامی به حرم علی به موسی باعث گردید به دلیل متزلزل کردن هویت ملی و عدم توجه به روحیه استقلال طلبی ایرانیان، واکنشهایی به اقدامات چندین ساله روسها نشان داده شود. از این رو مطبوعات و دگراندیشان براي بازگردادن هویت ملی، بر هویت ایرانی و اسلامی تأکید ورزیدند و با نگارش آثار، انتشار مطبوعات و سرودن اشعار متعدد بر آرمان مد نظر خود تأکید میورزیدند.
در این میان تأکید بر مسأله استقلال ملی و هویت ملی از مهمترین مواردي بود که مورد توجه این اشخاص بوده است. در این دورة زمانی یکی از اشخاص برجسته که با نگارش مقاله، انتشار روزنامه و درج اشعار متعدد در مطبوعات مختلف دورة مشروطه و عضویت در احزابی چون حزب دموکرات و همچنین عضویت در مجلس شوراي ملی در تلاش براي ایجاد زمینههاي آگاهی در مردم و بازگشت به هویت و استقلال ملی ایران بود، محمد تقی بهار بوده است. بهار که خود با آغاز خیزش مشروطهخواهی به سرایش اشعاري در نکوهش استبداد و ستایش مشروطه روي آورده بود - عاقلی، - 325 : 1380 در دوران استبداد صغیر نیز بر رویکردهاي متجددانه و مشروطهخواهانه خود تأکید میورزید. او در دوران استبداد صغیر نیز با ایجاد انجمن سعادت استانبول و حمایت از آزاديخواهان باکو به تلاش براي نابودي استبداد و سرنگونی محمدعلی شاه قاجار میپرداخت - محمدي، . - 117: 1373
پس از استبداد صغیر دراحزاب ایجاد شده در مجلس شوراي ملی به طرفداري از حزب دموکرات پرداخت - بهار، - 8-10 :1371 و خود نیز در مجلس شوراي ملی سوم با کسب 172 رأي از مجموع 306 رأي به نمایندگی مجلس شوراي ملی رسید و در حزب دموکرات که حزبی متجددگرا و مشروطهخواه بود وارد شد - اعتبار نامه آقامیرزا محمدتقی ملک الشعراي بهار، مطبعه دولتی: نسخه موجود در کتابخانه مرکز اسناد و کتابخانه مجلس شوراي اسلامی - . هم زمان با این تحولات، اقدامات سیاسی روسیه تزاري، انعقاد معاهده 1907 و تجاوز به نواحی شمالی، خراسان و آذربایجان باعث گردید تا بهار نیز همانند بسیاري از اعضاء حزب دموکرات از اختر سعد دموکراسی، بانگ پاینده باد آزادي و چمن ملی، ستیز با بیخ استبداد و چشم استبداد، جیش استبداد و روح مشروطه سخن به میان آورد - آجودانی، بیتا: - 17-20 و نگارشها و نگارشهاي خود را در راستاي مقابله با روسها و تلاش براي برقراري استقلال ملی ایران تنظیم نماید.
منبعشناسی تحقیق
منبعشناسی پژوهش حاضر عبارت است از اشعاري از محمدتقی بهار مانند: لوطن در خطر استل، لایران مال شماستل، لپیام به وزیر خارجه انگلستان سر ادواردگريل و لصفحهاي از تاریخل که در فاصله سالهاي 1290 شمسی به بعد و همزمان با تصرف ایران توسط قواي روس و انگلیس سروده شده است و اکنون نیز در دیوانش مندرج است. همچنین شعري از او با عنوان لتوشیح عقایدل در کتابی با عنوان برگی از تاریخ معاصر ایران که توسط چاپخانه مجلس در سال 1331 توسط حسین کوهی کرمانی منتشر شده که در پژوهش پیشرو مورد بررسی قرار گرفته است. براي آشنایی بیشتر با دیدگاههاي سیاسی و روسستیزانه محمدتقی بهار نیز برخی مقالات مندرج از او در جریدة نوبهار مانند: هیچ حس کردهاید؟ - روزنامه نوبهار، 21 تیر :1294 شمارة - 212؛ صبر و امید - همان، 20 خرداد 1296، شمارة - 1؛ ایران آزاد - همان، 1 دي :1296 شمارة - 315 و تجدد و انقلاب - همان، ربیع الاول 1332 قمري تا ربیع الثانی 1332 قمري، شمارگان - 15-18 نیز مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
پیشینه تحقیق
تا کنون پژوهشهاي متعددي در خصوص نگرشها و تحولات فکري و سیاسی محمدتقی بهار صورت پذیرفته است؛ البته در بیشتر این پژوهشها مسأله روس ستیزي او کمتر مورد توجه قرار گرفته است، از دیگر سو نیز به مقالات و نگارشهاي قلمی بهار مندرج در مطبوعات دورة مشروطه کمتر توجهی شده است. با این وجود از برخی منابع که به پیوست به آن اشاره خواهد شده میتوان به عنوان پیشینههاي تحقیق حاضر نام برد. این پیشینهها را از نظر ارتباط با موضوع مورد بحث میتوان به دو دسته تقسیم کرد: دسته نخست پیشینههایی که مستقیما در فحواي متنی خود به موضوع بهار و اندیشههاي سیاسی و اجتماعی او توجه داشتهاند مانند: یا مرگ یا تجدد: دفتري در شعر و ادب مشروطه - آجودانی، - 1381؛ چهار شاعر آزادي - سپانلو، - 1372؛ بنیانگذاران فرهنگ امروز - سپانلو، - 1374 تأثیر انقلاب مشروطه بر اشعار نسیم شمال و ملکالشعراي بهار - رادنیا، - 1392؛
لبازتاب حضور بیگانگان در دیوان محمدتقی بهارل - فلاح، - 1383؛ بازتاب سیاست و اجتماع در شعر ادیبالممالک فراهانی، ملکالشعراي بهار، فرخی یزدي و نسیم شمال - آقایاري، - 1392؛ بررسی و تحلیل مضامین سیاسی در دیوان ملک الشعراي بهار - قفقازي بک، - 1390؛ بررسی بازتاب مسائل سیاسی و اجتماعی دورهي مشروطه در اشعار ملکالشعراي بهار - عباسی، - 1393؛ تأثیر محیط سیاسی ایران بعد از انقلاب مشروطیت بر ادبیات و شعر ملکالشعراي بهار - محمدي، - 1392 و تحلیل انواع شکائیه در اشعار برجستهترین شاعران عصر مشروطه - ملکالشعراي بهار، دهخدا، فرخی یزدي، میرزاده عشقی و نسیم شمال - - اردکانی، . - 1392
دسته دیگر پیشینههایی هستند که هر چند در موضوع خود به صورت محوري به اندیشههاي بهار نپرداختهاند اما در فحواي متنی خود گریزي به تفکرات وطن پرستانه و مخالفگونه بهار با حضور بیگانگان در ایران داشتهاند مانند: از نیما تا روزگار ما - آرینپور، - 1382؛ باستانگرایی در تاریخ معاصر ایران - بیگدلو، - 1380؛ به یاد میهن - عابدي، - 1376؛ از رودکی تا بهار - ندوشن، - 1383؛ مشروطه ایرانی - آجودانی، 186 :1387 و - 441 و لناسیونالیسم و تجدد در فرهنگ سیاسی بعد از مشروطیتل - انتخابی، . - 185- 209 :1372 تفاوت اصلی پژوهش پیشرو با تحقیقات قبل از خود در این امر است که این تحقیق نخست تمرکز خود را بر روي مسأله روسستیزي در اندیشه سیاسی محمدتقی بهار قرار داده است و از طرفی دیگر در تلاش است تا آن مسأله را در
