بخشی از مقاله
چکیده
احادیث و روایات نقل شده از معصومینعلیهمالسلام یکی از آبشخورهای غنی و قابل اعتنا برای درک هر چه بهتر بنمایههای اسلام ناب محمّدی است؛ از این رو، پژوهشهای دامنگستری با محوریت سیره آنان، بهخصوص سیره اخلاقی امام رضا - ع - به انجام رسیده است و وجوه گوناگون اخلاق فردی و جمعی ایشان را کاویدهاند. در این جستار سعی کردهایم وجوه اخلاق فردی و جمعی فرهنگ ایرانی را با تکیه بر دورهای خاص از تاریخ، یعنی دوران ساسانیان، مورد بررسی و مطالعه قرار دهیم. سپس محورهای اصلی این مفاهیم اخلاقی را که به شیوه استقرایی مبتنی بر تحلیل و با تکیه بر مطالعات کتابخانهای و اسنادی بازکاوی شدهاند، با اندیشههای هشتمین پیشوای شیعیان تطبیق داده، بازتاب آن را در تفکر آن حضرت تحلیل کنیم. با تأمل بیشتر و به دیده انصاف باید گفت که هیچ یک از فضایل اخلاقی که در دو وجه فردی و جمعی، در آثار نقل شده از حضرت رضا - ع - ذکر شدهاند، با مفاهیم اخلاق فردی و جمعی که در کتب نوشته شده پیش از ورود اسلام آمده است، منافاتی ندارند؛ بلکه مؤید آن و در برخی موارد تشویق و ترغیب مخاطب به رعایت آن مفاهیم است که این امر، خود نشان از روح بلند حضرتش دارد.
کلید واژگان: فرهنگ ایرانی، اخلاق فردی، اخلاق جمعی، امام رضا - ع - ، ساسانیان.
1 در آمد
احادیث و روایات نقل شده از معصومینعلیهمالسلام، یکی از آبشخورهای غنی و قابل اعتنا برای درک هر چه بهتر بنمایههای اسلام ناب محمّدی است. ائمه هدیعلیهمالسلام، با بصیرتی بینظیر و اشراف بر ابعاد وجودی انسان و همچنین دغدغههای ذهنی مردم روزگاران، به مسایلی اشاره کردند که اگر به دیده انصاف بنگریم، بیگمان، راهگشای مؤثر بسیاری از مشکلات دیروز و امروز جامعه بشری است. افزون بر این، میتوان از اقوال آن بزرگواران به عنوان الگویی مثالزدنی یاد کرد و با کاربست مفاهیم روایات، به تعالی ساحتهای وجودی انسان کمک چشمگیری کرد.
به بیانی دیگر، بهرهگیری از سیره اخلاقی امامان شیعه و تکیه بر رفتار و گفتار آنها، همواره یکی از خواستها و آرمانهای شیعیان و شیفتگان ائمه اطهارعلیهمالسلام بوده است؛ بنابراین، پژوهشهایپُربسامدی با محوریت سیره اخلاقی آنان، بهخصوص سیره اخلاقی امام رضا - ع - انجام شده است. با تأکید بیشتری، لازم به یادآوری است که گمشده روزگاران، از دیرباز تا عصر ما، یعنی اخلاق، را باید در متن صفحات قرآن، یا بطن گفتار و رفتار معصومینعلیهمالسلام جستوجو کرد. این دو گوهر گرانبها، حاوی بهترین دستورات اخلاقی، چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی، هستند.
از میان معصومینعلیهمالسلامعلی بن موسی، ملقّب به رضا، هشتمین امام از ائمه دوازدهگانه اهل بیت است. کنیه ایشان »ابوالحسن است و از آنجا که کنیه امام کاظم - ع - نیز ابوالحسن بود، از این رو به امام رضا - ع - ، ابوالحسن ثانی گفتهاند - « سلماننژاد، 1393، ج. - 245 :1 دوران زندگانی ایشان، مقارن است با خلافت عباسیان؛ خلافتی که از یک منظر »اختلاف و جنگ میان امین و مأمون، که یک چند موجودیت دستگاه خلافت عباسی را به خطر انداخت و کار سرانجام با قتل امین و استیلای مأمون خاتمه یافت، بزرگترین حادثه پایان قرن دوم هجری تلقی شده است؛ اما از دیدگاهی دیگر، ماجرای دعوت امام علی بن موسیالرضا - ع - به خراسان و کوشش مأمون برای تفویض خلافت به او و نصب حضرتش به ولایت عهدی و نتایج آن، که نویسندگان و مورخان البته بر سر جزئیات آن توافق ندارند، حادثهای خطیرتر و بزرگتر باید تلقی شود« - همان: - 21؛ از این رو، ارتباط مردم ایران از آن دوران با اقوال و افکار و رفتار حضرت رضا - ع - ، در مقایسه با دیگر امامان، متفاوت بوده است.
از سویی دیگر، بررسی اندیشههای اخلاقی امام رضا - ع - که مبتنی بر بینش توحیدی آن حضرت است، از آن جهت اهمیت دارد که کردار امام، همچون گفتار او حجت الهی است و اطاعت آن برای همه ضرورتی است انکارناپذیر، تا در پرتو آن، روابطی مبتنی بر آیین الاهی تأمین کننده شأن و منزلت انسانی تنظیم گردد و جامعه از آثار سوء تحقیرها و سرخوردگیها و... مصون بماند. امام رضا - ع - خواستار این بود که مردم با زیباییهای گفتار و رفتار ایشان حتماً آشنا شوند؛ چنانکه ابوصلت هروی گوید، شنیدم که امام رضا - ع - فرمود: » خدا رحمت کند کسی را که امر ما را زنده میسازد. پرسیدم امر شما چگونه زنده میشود؟ فرمود: علوم و احادیث و معارف ما را فرا گرفته و به دیگران بیاموزد؛ زیرا مردم اگر با زیباییهای سخنان ما آشنا گردند، از ما پیروی خواهند کرد« - مجلسی، 1403، ج. - 30 :2در جستار پیش رو، سعی کردهایم ضمن بررسی استقرایی شاخصههای اخلاق فردی و جمعی در فرهنگ ایرانی، به نمودها و بازتاب آن در اقوال و افکار و رفتار امام رضا - ع - بپردازیم.
.2 پیشینه تحقیق
آبشخورهایی که در شکلگیری زمینهای این پژوهش، مورد مطالعه و مداقّه قرار گرفت، نخست کتاب ابعاد شخصیت و زندگی حضرت رضا - ع - ، رد دو مجلّد، به سرپرستی احمد پاکتچی و اهتمام مرتضی سلماننژاد، مجموعه مقالاتی است که درباره سیره امام رضا - ع - و بررسی وجوه مختلف زندگانی ایشان - حیات اجتماعی و فرهنگی، اندیشه سیاسی، رمز و رمزپردازی و ... - بحث شده است.
