بخشی از مقاله
چکیده
شعر به عنوان پدیده اي هنري و ذاتی، از ارتباط تنگاتنگی با محیط و اجتماع پیرامون خود برخوردار است. از طرفی، به تبع دگرگونی اندیشه ها و دغدغه هاي بشر در دوره هاي مختلف, بروز تحول در اسلوب ها و تکنیک هاي شعري امري کاملا گریز ناپذیر می باشد. در دوران معاصر نیز شاعران با روي گردانی از غنایی گري و رومانتیسم افراطی, پارا فراتر نهاده و به مسائل بشري و عام روي آوردند. ایشان در این راستا، کهن الگوها و انگاره هاي اسطوره اي ریشه دار در ضمیر ناخودآگاه جمعی بشررا بهترین ابزار براي ارائه تجربیات شعري خویش یافتند. در ادامه برخی از شاعران توانمند, با تکیه بر تکنیک نقاب، ضمن الهام گیري از شخصیت هاي کهن و اسطوره اي, به همزادپنداري با این شخصیت ها پرداختند.
به واسطه ارزشمندي، تازگی و ناشناختگی نسبی این تکنیک در عرصه ادب فارسی، نگارندگانِ جستار پیش رو سر آن دارند، تا با نگرشی اجمالی، ابعاد گوناگون تکنیک نقاب شعري, همچون تبارشناسی، رابطه نقاب و شعر، اصول و مراحل کاربرد نقاب موفق و لغزشگاه هاي نقاب را واکاوي نمایند. نتایج این جستار بیانگر آن است که؛ تکنیک نقاب در شعر داراي اصول و قواعدي است و عدم اهتمام به آن ها فرجامی جز گرفتار آمدن شاعر در لغزشگاه هاي این حوزه نخواهد داشت.
مقدمه
شاعر معاصر در راستاي تعهد به پرداختن به موضوعات مختلف سیاسی, اجتماعی و فرهنگی جامعه و محیط پیرامون خویش از ابزارهاي هنري گوناگون همچون اسطوره، نماد, فراخوانی، همزاد پنداري و الهام گیري از شخصیت هاي اسطوره اي کهن و گاه معاصر بهره بره است. او در این راستا، کهن الگوها، انگاره هاي اسطوره اي و میراث کهن را بهترین ابزار براي ارائه تجربیات شعري خویش یافت. در ادامه برخی از شاعران نواندیش, ضمن الهام گیري از شخصیت هاي کهن، آن ها را محور اصلی شعرشان قرار دادند و با همزادپنداري با این شخصیت ها و بر چهره زدن صورتک آن ها، به سخن گفتن از زبان آن ها روي آوردند و در تکنیک نوظهور " نقاب"به طبع آزمایی پرداختند و از کارکردهاي گوناگون آن در جهت بیان نهفته هاي درونی خویش بگونه اي عینی و هنرمندانه بهره بردند.
تکنیکی که به جهت تکیه داشتن بر اسطوره و کهن الگوهاي جمعی بشر قابلیت تبدیل شدن به یکی از اصلی ترین و هنري ترین ابزارها در بیان نهفته ها و دغدغه هاي درونی شاعر امروز را دارد، تا ضمن گستراندن پلی بی کران میان گذشته، حال و آینده، شعر او را از مرزهاي شخصی و غنایی گري و حتی قومی گذرانده و با افکندن خصوصیت فراگیري و شمول به اعماق ذات بشري پیوند زند. از این رو و با توجه به اهمیت تکنیک نقاب در شعر سرایی معاصر، در این جستار با هدف معرفی تکنیک نوظهور نقاب شعري و واکاوي جوانب مرتبط با آن، ابتدا تبارشناسی و خاستگاه نقاب بررسی شده و در ادامه ابعاد دیگر آن اعم از دایره و زمینه اخذ نقاب در ادبیات، شرایط، اصول و مراحل کاربرد نقاب، لغزش ها و اشکالات در نقاب پردازي از دیدة نقد گذشته است. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیلی-توصیفی و سؤالات و فرضیات آن به شرح زیر است:
سؤالات تحقیق:
-1 آیا تکنیک نقاب، از قابلیت ها و کشش هاي لازم براي بیان دغدغه ها و احساسات شاعر معاصر برخوردار است؟
-2 آیا کاربرد نقاب در شعر تابع مراحل، شرایط و اصول خاصی است؟
فرضیات تحقیق:
-1 با توجه به شرایط خاص دوران معاصر و رویگردانی از صریح گویی و یکسان سرایی، تکنیک نقاب شعري، می تواند یکی از بهترین ابزارها براي بیان احساسات شاعر باشد.
-2 تکنیک نقاب داراي قواعد و اصول خاص خود است.
پیشینه تحقیق
در حوزة نقاب و کاربرد آن در ادبیات بطور عام و شعر بطور خاص، پژوهش هاي بسیاري در زبان عربی انجام پذیرفته و نزد شاعران عرب نسبتا شناخته شده است. اما در زبان فارسی، به علت کمبود پژوهش ها که نشأت گرفته از نوظهور بودن تکنیک نقاب در عرصه ادبیات فارسی است، هنوز این تکنیک آنطور که باید، تبیین نشده و فقط در چند سال اخیر مقالاتی در این حوزه به زبان فارسی تألیف شده است. از جمله پژوهش هاي پیرامون نقاب در زبان عربی می توان به موارد ذیل اشاره نمود: کتاب"تجربتی الشعریه" اثر شاعر معاصر عراقی, عبدالوهاب البیاتی که به حق باید آن را اولین و مهم ترین گام در تبیین اصول فنی تکنیک نقاب شعري در زبان عربی قلمداد کرد.
کتاب هاي"الرمز و القناع فی الشعر العربی الحدیث"اثر علی کندي"؛ قصیدة القناع فی الشعر العربی المعاصر" اثر عبدالحمن بسیسو؛ "مرایا نرسیس" اثر حاتم الصکر که در تمام این کتاب ها نویسندگان به واکاوي ابعاد گوناگون نقاب شعري پرداخته اند. در ایران نیز مقالات و پژوهش هاي انجام پذیرفته که در اکثر آن ها مؤلفان به بررسی نقاب هاي مختلف در شاعران عرب زبان پرداخته اند. از آن نمونه: مقالات " قناع إمرئ القیس فی شعر عزالدین المناصرة" اثر رقیه رستم پور ملکی؛ "تکنیک نقاب در قصیدة المسیح بعد الصلب سیاب" اثر نجمه رجایی؛ "واکاوي نقاب تموز در شعر سیاب" اثر علی اصغر حبیبی و... اما در حوزة شعر فارسی پژوهش ها بسیار اندك و انگشت شمارند.
تبارشناسی نقاب:
نقاب, سیماچه و یا صورتک در لغت بمعناي حجاب و پرده, معادل با "masque" یا "mask" غربی و " القناع" عربی است, که شخص آن را بر چهره می زند و بدان وسیله چهرة خود را می پوشاند و چهرة دیگر نمایان می سازد - فتحی,. - 279 :1986 مؤلف "دایره المعارف بریتانیکا" نیز با تاکید بر کارکرد اخفاء وتغییر چهره در نقاب می گوید: »نقاب یکی از اشکال تغییر چهره است که معمولا روي صورت نهاده می شود تا هویت شخصی که آن را می پوشد, پنهان بماند و شخصیتی دیگر بیافریند. -
تحقیق نشان می دهد که این عمل در ابتداي امر در خلال آیین هاي دینی انسان هاي گذشته بکار گرفته می شد. انسان اولیه از نقاب بعنوان وسیله اي براي بیان رابطه اش با خدایان و طبیعت در آیین هاي دینی استفاده می کرد. سپس در نمایش هاي یونان باستان جایگاه ویژه اي پیدا کرد, »بطوري که شخص نقاب دار در نقش یک شخصیت - که عموما یک شخصیت اسطوره اي, خیالی و از خدایان بود-بر روي صحنه حاضر می گشت و با بکار گیري همین نقاب بود که خدایان و شیاطین و حیوانات جان می گرفتند و شخص نقاب زده به گونه اي اقدام می کرد که گویی همو الهه مرگ و زندگیست - «کندي,. همانطور که اشاره شد, نقاب در اصل یکی از اصطلاحات تئاتر و نمایشنامه است که کاربرد آن به زمان هاي بسیار گذشته باز می گردد.
