مقاله جنبه های بیانی شخصیت پردازی در تصویرسازی ادبیات کودکان

بخشی از مقاله

چکیده

تصویرگری کتاب کودک، گرایشی مستقل در هنر است که جنبهای کاملاً هدفمند و مخاطب شناسانه دارد و در امتداد ادبیات کودک و نوجوان قرار می-گیرد. در تصویرگری کتاب کودکان، شخصیت پردازی، رنگ و چاپ سه عنصر اساسی به شمار میرود و هر سه در کنار هم میتوانند محصول خوبی خلق کنند که در این پژوهش، مقولهی شخصیت پردازی، به روش توصیفی و تحلیلی، مورد مطالعه قرار میگیرد.شخصیت، در ادبیات کودکان، بیشترین قابلیت را برای بیان احساسات و مفاهیم در فضاسازی تصویر دارد. هدف، توجه به جنبههای بیانی شخصیت در تصویرگری کتابهای کودکان بوده، که تصویرگران از آن بهره جستهاند تا با استفاده از ویژگیهای آن، به درک بهتر مفاهیم داستان و باورپذیری آن برای کودکان کمک نمایند. نتیجه پژوهش نشان داد، شخصیت پردازی، نقش موثری در القای بیان مفاهیم داستان دارد. مفاهیمی همچون شادی و نشاط، غم و اندوه، ترس و وهم، زشتی و زیبایی و مفاهیم معنوی که با استفاده از عناصر دیداری تصویر در چگونگی نمایش شخصیت در تصویرگری کتابهای کودک، نمود دارند. تصویرگر باید کودک را غرق در شادی و سرور کند و به وسیلهی قهرمانان داستان، حس کنجکاوی، پویایی و تحرک را پرورش داده و در مسیر نیکو سوق دهد و آنچه بایسته و شایستهی پرورش استعدادهای گوناگون کودک بوده است را انجام دهد.

واژههای کلیدی: شخصیت پردازی، تصویرسازی، کودک

مقدمه

»فعالیت هنر، بدین معناست که انسان، احساسی را که قبلا تجربه کرده است، در خود بیدار کند و برانگیختن آن به وسیلهی حرکات، اشارات، خطها، رنگها، صداها، نقشها و کلمات، به نحوی که دیگران نیز بتوانند همان احساس را تجربه کنند، آن را به سایرین منتقل سازد« - تولستوی، . - 57 :1364 تصویرگری از نظر هنری و در کنار طراحی گرافیک، یکی از دو بخش هنرمندانهی پیکره کتاب را تشکیل میدهد. از نظر تفکر پدید آورندگی، با گرافیک در هم تنیده است. در عین حال از حیث ابزار، روشها و شکل، بخشی از هنر نقاشی به شمار میرود. تصویر، میتواند پیوستگی با متن کتاب داشته باشد یا مستقل داوری شده و به حیات خود ادامه دهد. اما به هر ترتیب، تصویری که تصویرگر میسازد، همیشه مبتنی بر روایت و قصه است. هر چند کتاب پدید آمده، سراسر تصویر و جدای از نوشته باشد.

ضرورت تصویر در کتاب کودک، نه بدین جهت است که روانشناسان و دانشمندان شرق و غرب آن را طرح کردهاند، بلکه ذات اقدس الهی، گوشهای از فطرت آدمی و مخصوصاً کودک را بر آن تثبیت نموده است. فرمانهای الهی "قل سیرو فی الارض..." و " فانظروا"، ناظر بر ضرورت سیاحت دیداری و استنتاج فؤادی آدمیان است که باید از کودکی بر آن عادت کنند و مهمترین بخش در این نظر، همان هدف استنتاجی است که باید کودک را در زمینخدا گرداند و به کمک تصاویر، وادار به تفکر مصادیق طبیعی نمود - هدایی، . - 1367شخصیت پردازی و تصویرسازی از مهمترین عناصر داستان به شمار میرود.

در واقع، یکی از عناصر عینیت دهنده به زندگی اجتماعی قصه است و شاید به همین دلیل است که آندره ژید گفته است: »هرگز عقیدهای را مگو، مگر از طریق شخصیت« - براهنی، » . - 246 :1348شخصیت، کسی یا چیزی نیست که تصویرگر او را طراحی کند، بلکه کسی یا چیزی است که خواننده را تا انتهای داستان به دنبال خود میکشد« - جمالی، . - 86 :1384منظور از جنبههای بیانی، همان مفاهیمی است که با احساسات آدمی در ارتباط هستند. چنان که هربرت رید میگوید: »بیان، امری محسوس و مخیل است که از آن احساس، ادارک میشود. در واقع، صورت بیان به احساسات نزدیکتر است« - رید، . - 185 : 1380موضوع مطرح این است که شخصیت، چه جنبههای بیانی و مفهومی در تصویرسازی کتابهای کودکان میتواند داشته باشد.

مفهوم تصویرسازی و شخصیت در ادبیات کودکان

نمایش تصویری متخیلانه، عاطفی و دلنشین از ارتباطات برونی و درونی کودک با خود و محیط اطرافش از انسان، نبات و حیوان، برای نمایاندن شناختی نو و روشهای نوی شناخت، متناسب با سن کودک را میتوان تصویرسازی برای او خواند که میتوان، وسیلهای برای رساندن پیام هدفی والا، از راههایی که دل کودک میخواهد و دید او میپسندد و ذهنش قدرت تحمل آن را داشته و روحش علاقه مند بر آن است، دانست.»هدف تصویرگر، تثبیت ذهنیت الهی بوده که نتیجهاش، پندار و کردار انسانی و بشر دوستانه است. سد نمودن راههای اغتشاش و تشویش فکری، روحی، عاطفی و برآوردن نیازهای طبیعی، بهروزی، خوشبختی، سعادتمندی و راهنمایی خردسالان به خداسویی و فطرت محوری جاودانه و آگاه نمودن او و آنچه بایسته و شایستهی جسم و روح است، از ملزومات تصویرسازی برای کودک به شمار میرود.

اهمیت این مهم نیز در طریقهای است که خستگی را از روح و جسم کودک دور داشته و شفابخش بیماریهای جان و تن او باشد« - محمدی، . - 3 :1378همهی کتابهایی که در زمینه هنر داستان نویسی، ترجمه و یا تألیف شدهاند، در آن فصلی تحت عنوان شخصیت و شخصیت پردازی وجود دارد، این نکته نشان دهندهی اهمیت این عنصر در ساختار داستان است. چرا که هیچ داستان و هیچ قصه، رمان، حکایت و افسانهای نیست که بدون شخصیت باشد. زیرا داستانهای فاقد شخصیت نامنسجم هستند و از حالت داستانی خارج میشوند.»شخصیت در داستان شامل یک یک افراد، اشیاء، حیوانات، گیاهان و دیگر پدیدههایی است که نویسنده در اثری تخیلی، تمثیلی، نمادین، واقعگرا، طنز و... انتخاب میکند تا داستان، بر محور آن شخصیتها پیش رود« - ذبیح نیا، اکبری، . - 154 : 1391

در واقع هر موجودی که در طول داستان و یا در جهان داستان حرف میزند، رفتار و اعمال گوناگون از خود نشان میدهد و دارای ویژگیهای خاصی است؛ شخصیت است.»نویسندهی داستان، گروهی از کلمات را با هم میآورد و به یاری آنها،شخصاً چیزها را به طور کلی وصف میکند. نامهای معینی بر آنها مینهد جنسیت مشخصی به آنها میدهد و حرکات و سکنات قابل قبولی برایشان میدهد و وادارشان میکند که از طریق جملات و عباراتی که خود می-خواهد؛ سخن بگویند. این آفریدهها همان اشخاص هستند« - ذبیح نیا، اکبری، . - 163 : 1391

موضوعات مطرح در تصویرسازی ادبیات کودکان

در تصویرسازی برای کودکان، تصویرگر بر اساس نیاز متن و مخاطب، سه نوع موضوع و بیان بصری را میتواند در نظر بگیرد:

-1 آنچه به زندگی کودکی مخاطب، مربوط میشود. »شناخت خود و محیط زندگی، برخوردها و مسائلی که در خانه با برادران، خواهران، والدین یا دیگر اقوام و اجتماع دارند. ترس از تاریکی، سگ، موتور، مرگ، تصادف، احترام به بزرگترها و کمک به آنان، دوری از تنبلی، توجه به نعمتهای خدا، نظافت، نظم و انضباط و... « - رهگذر، . - 31 :1366 شخصیت اصلی، در این رابطه، حیوان، گیاه، شئ یا کودکی به سن و سال مخاطب داستان است.به طور مثال در مقولهی ترس از تاریکی، میتوان با کتابهای تصویری، جلوهای آرامش بخش به شب داد و ترس کودکان را از بین برد. همان طور که ژان فابر1 گفته است: »کتاب تصویری، آینهی کودکی است و متناسب با خوشایند کودک است و سراسر مراحل رشد او را در بر میگیرد.

« بنابراین در سنینی که کودک هراسهای شبانه دارد، ارائهی تصاویری که ترجمان حالات اوست، از اهمیت به سزایی برخوردار است. وقت خواب برای کودکان، اغلب زمان سختی است. به نظر فرانسواز دولتو2، کودک در مقابل شب، یک حالت تدافعی دارد، چرا که شب عامل توقف فعالیتهای اوست. بنابراین میبایست کودک را آرام کرد و خواب را در نظر او ارزش داد. این مهم بر عهدهی داستانها و تصاویر استمثلاً. تصویرگران تلاش میکنند که به شب رنگ داده و یا آن را مهتابی انتخاب کنند. - دله، . - 115- 110 :1389

-2 مسائلی که ممکن است دانستنشان، ظاهرأ در کودکی به کار آنان نیاید، اما آگاهی به آنها، برای بزرگی و زندگی آیندهی آنان مفید است. - آشنایی با اقوام و ملل دیگر، جهان شناسی، آشنایی با مذهب، تاریخ و گذشتهی کشورشان و... - - رهگذر، . - 32 :1366 شخصیتهای داستان میتوانند کودک یا بزرگسال باشند. در هر حال تصاویر باید از یک تازگی نسبی برخوردار باشد.

-3 شخصیت پردازی، بر اساس قوهی تخیل خلق شود. »برای شخصیت، ابعاد مختلف بیافریند و هر چه مربوط به او است از ذهن بزداید - پاتن، . - 73 :1389 - شخصیتهای جادویی مثل پری، جادوگر، غول و اشیاء جادویی یا افسون شده و مکانهای سحر آمیز مانند قصرها، از این دستهساند - . موقعی که تصویرگر، دست به درون سازی شخصیت میزند، در واقع ماهیت پاسخهای فکری و عاطفی کودک را روشن میسازد و زمانی که شخصیت را برون سازی میکند، به اعمال و برون افکنی عینی افکار میپردازد و از آنجا که اعمال، افکار و احساسها، همیشه در کنار هم هستند و با یکدیگر ارتباط دارند، تصویرگر، بین دنیای ذهنی و دنیای عینی آنها پلی برقرار میکند که مصالح اساسی و اولیهی آن، تمام درونیها و برونیهای شخصیتها است. در این میان تیزبینی، هوشیاری و انتخاب درست تصویرگر میتواند در روند شخصیت پردازی هر یک از این شخصیتهای داستان مؤثر باشد.

تصویرسازی شخصیت در بیان قهرمانانه

بارزترین ویژگی قهرمان، اخلاق مداری اوست. به عبارت دیگر، پهلوانی، ارزش است. تصویرگر باید بتواند طعم مبارزات شگفت انگیز و هیجانزا را پیروزمندانه و فاتح به مذاق کودک برساند و در صورت ارائهی شکست، راههای متفاوت تجربه اندوزی موفق از شکست را بر سر راه استنتاج غیرمستقیم او بدهد. به عنوان قهرمان داستان، مهر ورزیدن و مهر ورزاندن را به تصویر بکشد و نقش سپاس گزاری در ازدیاد نعمت و ناسپاسی در فقدان آن را به نمایش در آورد. به عقیدهی ماریو پیلو3، »زیبایی، محصول حواس طبیعی ما است و هدف هنر، لذت است. ولی این لذت را بدلیل مجهولی، بایستی مسلماً بسیار اخلاقی دانست . - Pilo, 2010 - به عبارت دیگر »هدف حقیقی تصویرگر، چیزی جز ذات اقدس الهی و اجرای فرامین و دوری از نواهی، نیست« - محمدی، . - 3 :1378

شخصیت پردازی و تقویت قدرت تخیل کودکان

از عوامل مهمی که میتواند در فرآیند جذابیت یک کتاب، از اهمیت ویژهای برخوردار باشد، تخیل است. شخصیتهای تخیل آمیز یکی از راه کارهای مؤثر و مطلوب در پرورش خلاقیت و کمک به تجسم و باز آفرینی ذهن کودک در رسیدن بر گسترش و تکامل روحی، روانی است. در واقع، تخیل نیاز عاطفی و اخلاقی کودک را تأمین میکند. تخیل با استفاده از اساسیترین فرآیند خود - خلاقیت و آفرینندگی- تأثیر سازندهای بر ذهن کودک میگذارد و اندیشه در حال تحول او را نسبت به آرزوهایش، به مکانیزم تصویری- نوشتاری، تبدیل میکند - کاملان، . - 89 :1391تصویرگر، باید شخصیتی را بیافریند که هرگز ندیده اما چنان بسازد که دیگران آن را باور کنند. چنان که اعمال و رفتارش متناسب با ویژگیها و شرایط کودک باشد و او از دیدن تصاویر بهره و لذت تمام ببرد.

»غالب افسانههای پریان کارکرد روان شناختی دارند و تصویرگر به کودک کمک میکند تا گره-های روانی یا مشکلاتی را که به نوبهی خود در زندگی با آن روبرو است، حل کند« - محمدی، . - 3 :1378یکی از نکات بسیار مهم در تصویرسازی برای کودکان، سادگی است. توصیف ساده میتواند انواع مختلف داشته باشد، اما نباید پنداشتکه این امر لزوماً مستلزم این است که تصویرگر از تصاویر پر زرق و برق استفاده کند. تصاویر باید ساده و به دقت انتخاب شوند و کودک را به تخیل وا دارد. باید بخشی از توصیف را با اشاره به کودک منتقل ساختمثلاً. با اشارهی چند نوک قلم و به یاری چند خط مناسب، تصویری درخور شخصیت داستان ایجاد کرد و تصور جزئیات را به تخیل او باز گذاشت.

محیط کوچکی که اطراف کودک را فرا گرفته، برای او خیلی بزرگ و پر رمز و راز است. او، راههای کوتاه را طولانی میبیند. کوچهها و محلههای تنگ و کوچک را وسیع و بزرگ میانگارد و همه چیز را در همان محیط کوچک اطراف خود، جستجو میکند. هر تصویر، پنجرهای به جهانی ناشناخته و محیطی ناآشنا است. پنجرهای که کودک از طریق آن دنیای بزرگتری را تماشا میکند. بنابراین با سرعت بیشتری خود را برای برخورد با وسعت پیچیدهی دنیا آماده میسازد. کودک با بهرهگیری از قدرت تخیل قوی خود، به آن چه در دنیای تصویر دیده است، بال و پر میدهد و نهایتأ خودشناسی و جهان شناسی خویش را وسعت می-بخشد. - رهگذر، . - 21 :1366

شخصیت پردازی و هم ذات پنداری

کودکان به دلیل ویژگیهای خاص روحی و تمایلات خاصشان، به مراتب بیش از بزرگترها به تصویر علاقه دارند و به همان نسبت هم، زودتر و بیشتر، ماجراها و صحنه سازیهای آن را باور میکنند و عمیقتر تحت تأثیر آن قرار میگیرند؛ تا آنجا که ممکن است راه و رسم قهرمان مورد علاقهی خود را در زندگی واقعی نیز الگو قرار دهند و سعی در تقلید از اعمال و حرکات او کنند.