مقاله تحلیل رتوریکی نقاب های شعر آواز کرک اخوان ثالث

بخشی از مقاله

چکیده

خلاقیّتهای هنری شاعران معاصر و نقشی که شرایط پیچیده سیاسی و اجتماعی جامعه معاصر بر ذوق و ذهن آنان گذاشته، باعث گردیده است که شاعرانِ نواندیش معاصر، تجربهها، دغدغهها و آرمانهای خود را با بیانهای غیرمستقیم و رمزی ذکر کنند. نقاب، شگردی است  برای بیان غیرصریح اندیشه های شاعران. شاعر معاصر با فراخوانی نقابهای خود از منبعِ اسطوره، دین، ادبیّات، تصوّف، فولکلوریک، عناصر طبیعی و ابداعات شاعرانه، علاوه برآن که توانسته است پوشیده و نمادین اندیشههای معترضانه خود را در فضای رعب و وحشت و سانسور عصر حاکمانِ خودکامه بیان کند، سعی نموده است با این شگرد - نقاب - ، پلی استوار بین سنّت و مدرنیته برپا کند که مانع گسست فرهنگی در جامعه شود.ا بتوجّه به اینکه شگرد نقاب، عرصه حضور انواع هنرورزیهای
کلاسیک و مدرن است، یکی از اعتلایافتهترین شگردهای بلاغی نوظهور ادبیّات معاصر است. در این مقاله سعی شده است با تحلیل نقابهای شعرآواز» کَرَک«اخوان ثالث، علاوه برپی بردن به ابعاد فنّی و هنری این نقابها، به تجربهها، امیدها و ناامیدیهای سیاسی واجتماعی اخوان ثالث در شعر معاصر پرداخته شود.

مقدّمه

شاعرانِ برجسته معاصر، با پیوند نگاه نو خود با اسطورهها، سنّتها و باورهای ملّی کهنو گاه، فراملّی به شعر و اندیشه خویش، اصالت هنری و اعتبار معنایی بخشیده اند. میراث گذشته ما، ماهیتاً» به دلیل برخورداری از دو عنصر برجستهذاتیِ وجهه زیباشناسی و تأکید بر امر قدسی و ازلی - «قاسمزاده و قبادی، 40 :1391، - بارها مورد توجّه شاعران اندیشمند و هنرورز معاصر بوده است. یکی از شگردهایی که شاعر معاصر را با گذشتگان پیوند میزند، تکنیک نقاب - - persona است.در این شگرد ادبی، شاعر با ذاتهم پنداریِ خود با شخصیّتهای اسطورهای، تاریخی، دینی، صوفیانه، ادبی، فولکلوریک، ابداعی و همچنین با فراخوانی عناصر طبیعت به عنوان نقاب و با به کارگیری عناصر و فنونی همچونشخصیّت: پردازی،گفت و گو، تک گویی، بینامتنیت، رتوریکهای هنری و... به بیان غیرمستقیم اندیشهها و آرمانهای خود میپردازد. شاعر معاصر با تکنیک نقاب، خویش را در خویش پیدا کرده، به بازگویی خویش از زبان دیگری - نقاب - می پردازد و با این شگرد از خطر تفتیش عقاید و آسیب سانسور اثر خویش توسط حاکمان خودکامه در امان میماند. از دیدگاه نقد جدید »نقاب وسیلهای است برای اکتشاف یا تعریف خود، راه است برای جلوگیری از اینکه صاحب نقاب یا هنرمند از نمایش خویش آسیب ببیند و یا به خاطر محدودیت های دید خویش به بیراهه کشانده شودand - .« - brogan preminger,1993:901
مهدی اخوان ثالث به دلایلی همچون گرایش به سنّتهای گذشته و میراث مردمی، فشارهای سیاسی و اجتماعی به ویژه، حضور قاطع دستگاه تفتیش و سانسور در جامعه بعد از کودتای 28 مرداد 1332،گرایش به اصول داستان نویسی مدرن و بهرهگیری از اصول زیباشناسی هنر کلام روایی، در شعر خود از تکنیک نقاب بهره برده است. او در شعرآواز» کَرَک«، باوری عامیانه[1]را مبنای الهام خود قرار می دهد و به خلق اثری رمزآمیز، چندصدا و اجتماعی می پردازد. کرک، نقابی است که اخوان ثالث برای نمایش تجربهها، دغدغهها و آرمانهای خود برمی گزیند و از پس این نقاب، بدون هراس و با شیوهای زیباشناسانه، شکستها، ناامیدیها و آرمانهای خود و جامعهاش را بیان میکند.

پژوهشگران این مقاله کوشیدهاند پیرامون نقاب پردازی در شعر معاصر، به ویژه، نقاب های شعر اخوان ثالث به نتیجههای زیر دست یابند:

-1  تبیین تکنیک نقاب و نقاب پردازی در شعر معاصر.
-2 تحلیل کارکردهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی شگرد نقاب در شعر معاصر. -3 تحلیل رتوریکی نقاب در شعر اخوان ثالث بر اساس نقدهای نو.

-4  تحلیل نقابهای »آواز کرک« مهدی اخوان ثالث.

پیشینه تحقیق

تاکنون تحقیق مستقلّی پیرامون تکنیک نقاب و نقابپردازی در شعر معاصر فارسی صورت نپذیرفته است و اطّلاعات کلیِ موجود در این موضوع، منحصر به کتابهای بلاغی، واژهنامهها، دانش نامهها، و فرهنهایگ تخصّصی نظریّههای ادبی است. به عنوان مثال: بیان - شمیسا، - 1393، واژه نامه هنر شاعری - میمنت میرصادقی، - 1385، واژنامه هنر داستان نویسی - جمال و میمنت میرصادقی، - 1377، فرهنگ اصطلاحات ادبی - سیما داد، - 1387، فرهنگ نظریه و نقد ادبی - سبزیان و کزازی، - 1388 و فرهنگ توصیفی نقد و نظریّه های ادبی - مدرسی، - 1390 از این جمله هستند.

به طور کلی، پیشینه تحقیق در موضوع نقاب را میتوان به دو شاخه تقسیم کرد:

-1 پژوهشهایی که در آنها نقاب به عنوان یک »کهنالگو« مطرح شده و به تحلیل کارکردهای این کهن الگو در آثار ادبی پرداخته شده است.مانند: نقد» و تحلیل کهن الگوی نقاب با توجّه به رفتارهای ملامتی« - روضانیان و باقری فرد، - 1389، »بررسی نقاب و سایهیونگ در غزلیّات سنایی - « سجادی راد، - 1389، تحلیل» غزلیّات حافظ شیرازی بر اساس نظریّه نقاب و سایه ک.ک.یونگ« - باقری خلیلی و محرابی کالی، - 1390، »بررسی کهن الگودر شعر اخوان ثالث - «فروزنده و سورانی، - 1390، بررسی»    تطبیقی کهن الگوی نقاب در آراء  یونگ و ردّ پای آن    در غزلهای مولانا«محمّدی - و
اسماعیلی،. - 1391        
-2  پژوهش هایی که در آنها به نقاب به عنوان یک تکنیک و شگرد ادبی نگاه شده است     - رویکرد مقاله حاضر - . پیشینه

تحقیقی این شاخه، در ادبیات فارسی ضعیف است و تحقیقاتی هم که صورت گرفته کلی و گذراست و گاه نیز در تحلیل شخصیّتهای نقاب بهخطا[2]رفته اند.مانند: »کارکرد نقاب در شعر - همراه با تحلیل دو نقاب در شعر م.سرشک - - «عباسی، - 1385، » نماد، نقاب و اسطوره در شعر پایداری قیصر امین پور - «روشنفکر و دیگران، - 1392، »کارکرد محوری نقاب دینی در شعر شاملو و ادونیس«قدّوسی - و صدقی، . - 1393

معنی لغوی و اصطلاحی نقاب

نقاب، صورتک، سیماچه، معادل »القناعما« تتقنع - به المرأهُ من ثوب تغطّی راسها و محاسنها - ابن منظور، ماده »ق ن ع - « عربی و - masquerade,masque,mask - غربی است. نقاب، »به معنی حجاب، پرده، آلتی به صورت حیوانات یا اشخاص که بر چهره نصب کنند و شکل حقیقی خود را بدان وسیله مخفی سازند« - داد، - 473 : 1387 و چهرهای دیگر از خود به دیگران بنمایانند. »کاربرد آن به زمانهای بسیار دور بازمیگردد که با گذشت زمان بر شخص - persona - و یا شخصیت اطلاق گردید« - فتحی، . - 279 :1986 به کارگیری نقاب، ریشه در اعماق تاریخ دارد و رابطه تنگاتنگی با باورها و اعتقادات قومی اقوام گذشته دارد. سرچشمههای به کارگیری نقاب را میتوان به هنرهای نمایشی یونانیان قدیم متصل گردانیدتقدّ.س نقاب در بین اقوام بدوی تا حدّی بوده است که »نقاب را به مثابهتجلّی موجودی ابَرطبیعی: خدا، قهرمان اساطیری و نیا« - بدوئن، - 1383:75 میپنداشتهاند. مصریان قدیم بیشتر خدایانی را پرستش میکردهاند که نقابدار باشند از قبیل »هوراس - Horas - ؛ عقابسر، انوبیس - Anubis - ؛ شغالسر، هاتهور - - Hathor؛ورزاوسر،اپت - Apet - ؛اسب سر - «بدوئن، - 1383:66

از نظر اصطلاحی، نقاب یکی از اصطلاحات حوزه تئاتر و نمایشنامه است، شخص در نمایشنامههای قدیم با نقابی که بر صورت میزد به ایفای نقش خود در نمایش میپرداخت. »در اصطلاح نقد جدید، نقاب وسیلهای است که شاعر با کمک آن در پشت چهرههای فراخوانده شدهسنّتی پنهان میگردد و از زبان آنان به نقل ایده و افکار و تجربههای معاصر خود میپردازد بی آنکه بخواهد چهره اصلی خود را برای مخاطب بنمایاندالبته، در مفهوم جدیدتر نقاب دیگر نه وسیله که خود آن شخصیّت سنتی است که شاعر او را در شعرش فرا میخواند و از کانال او به نقل غیرمستقیم، تجربههای معاصر خود میپردازد. - نجفی ایوکی، - 118:1390 شاعر و نویسنده معاصر با بهرهگیری از نقاب در وجود اشخاص، حیوانات و اشیا حلول میکند و صدای مستقیم خود را در زبان نمادین و تأویلپذیر آن نقاب به شیوهای پنهان میسازد که دو تجربه در یک جا گرد آیند؛ یکی پیشینه ذهنی مخاطب که مربوط به اشخاص، حیوانات و اشیا فراخوانده شده است و دیگری تجربه خاص شاعر که قصد بیان آن را دارداین. دو تجربه در یک نقابِ ناب به توازن میرسند.

زمینه های اخذ نقاب

منتقدان ادبی به این پرسش که آیا زمینههای اخذ نقاب، فقط مختص چهرههای سنّتی - اسطورهای، تاریخی، ادبی، صوفیانه، دینی، عامیانه - است یا عناصر طبیعی و شخصیّتهای خیالی را هم شامل میشود، پاسخهای گوناگون دادهاند. برخی این تکنیک ادبی را تنها، منحصر به شخصیّتهای سنَتی می دانند و معتقدند که اگر جز این باشد، نقاب اثربخشی لازم را ندارد و از کارکرد هنری آن کاسته میشود،عموماً» نقاب در شخصیّتهای سنّتی به عرصه ظهور میپیوندد و تجربه نشان داده که شاعران از چهرههایی بهره بردهاند که در طول تاریخ نمونه گشتهاند و دلالتهای ماندگار، فراگیر و قابل تجدید دارند - .«عشری زاید، :2006 - 186برخی دیگر از منتقدان معاصر همچونعبدالوهّاب البیاتی و جابرعصفور، دایره شمول نقاب را گستردهتر از چهرههای سنَتی میدانند و مانعی نمیبینند که شاعر به چهرهشخصیّتهایی که خود با نیروی تخیّل ابداع کرده و نیز عناصر طبیعی، نقاب بزندمثلاً.عبدالوهّاب البیاتی، بسیاری از نقابهای خود را شهرها و رودها برگزیده است.

اصل نقاب چه برگرفته از چهرهای سنَتی باشد و چه اخذ شده از نیروی تخیَل شاعر و چه عناصر طبیعی،نقش - - function خاصّ خود رادر راستای هدف شاعر ایفا میکند و آنچه در فرایند نقاب مهم است، آن است که ارزش هنری نقاب از سرچشمه نقاب، نشأت نمی گیرد، بلکه توانایی» شاعر بر حُسن گزینش نقاب و مهارت او در تعامل با آن نهفته است به همین علت، اصالت تاریخی و نقاب نمیتواند ضامن موفّقیّت شاعر و توجیه کننده کوتاه و کمکاری او در بیان تجربه ابداعی و شکلده آن باشد« - رجایی، حبیبی، . - 88 :1390

گام های رسیدن به یک نقاب هنری

فراخوانی چهرههای سنَتی، عناصر طبیعی و ابداعات شاعرانه، جهت کاربرد در تکنیک نقاب با فراخوانیهای تلمیحوار وگذرا متفاوت است. شاعر در تکنیک نقاب علاوه بر فراخوانی، رابطهای تنگاتنگ با مورد فراخوانده شده برقرار میکند و گاه »با کنار گذاشتن ذات خویش از خلال آن نقاب سخن میگوید؛ یعنی از این طریق شاعر قصد دارد وجودی مستقل از خود خلق کند. - «البیاتی، - 36 :1972برای. رسیدن به این اتَحاد و توازن در تکنیک نقاب، شاعر باید مراحل زیر را طی کند:

-1 انتخاب چهرهای که ویژگیهای آن با ایدهها و تجربههای شاعر تناسب داشته باشد - عشری زاید، . - 190 :1997 در شعر معاصر بهرهگیری از نقاب شخصیتهای دینی، صوفیانه و عناصر طبیعی کاربرد فراوان دارد. احمد شاملو به دلایلی