بخشی از مقاله
چکیده
مناقب علوی در زمره آخرین آثار منثور فارسی در قرن سیزدهم هجری قمری است که به دست یکی از شاهزادگان و امرای تالپور یعنی میرحسین علی خان در حیدرآباد سند نوشته شده است. این اثر از دو جنبه حائز اهمیت است: ابتدا به لحاظ محتوا که در مدح و منقبت مولای متقیان حضرت علی - ع - در قالب داستانها و حکایات اسطورهای و روایات تاریخی است و از متون مختلف گردآوری و بازنویسی شده است؛ دیگر جنبه هنری و ادبی آن است که به نثری زیبا و دلانگیز نگاشته شدهو مزیّن به ابیات و اشعار گوناگون از خود مؤلف و دیگر شاعران است.
از آنجایی که نویسنده این اثر در توصیف ویژگیهای شخصیتی و اخلاقی و ذکر رشادتها و دلاوریهای آن حضرت گاه اغراق و بزرگنمایی نموده است، جهت مؤثر کردن کلام خود، از تمهیدات هنری چون تشبیه، استعاره، کنایه و صنایع لفظی و معنوی بهره برده و گاه با زبان شعر و نثر موزون و ادبی ، موسیقی کلامش را غنا بخشیده است. در این مقاله سعی شده است ضمن معرفی مناقب علوی ویژگیهای هنری این اثر را بیان کنیم.
ابتدا به بررسی شگردهای بیانی از تشبیه، استعاره، کنایه، صنایع لفظی و معنوی همراه با ارائه شواهدی از متن خواهیم پرداخت و سپس به کاربرد اشعار و ویژگیهای نثر هنری این اثر اشاره میکنیم . در پایان به تبیین این موضوع میپردازیم که مناقب علوی میتواند درکنار ویژگیهای ارزشمند محتوایی به عنوان یک اثر زیبای هنری فارسی در شبه قاره نیز مطرح باشد.
واژگان کلیدی: آرایههای ادبی ، مناقب علوی ، میرحسین علی تالپور ، نثر هنری
مقدمه
نسخه خطی مناقب علوی یکی از آثار ارزشمند و منحصر به فرد نثر هنری فارسی در منقبت و فضایل امیر مؤمنان حضرت علی - ع - است. اثری هنریکه در قرن سیزدهم هجری قمری در حیدرآباد سند به صورت مفصّل و گسترده در1750 صفحه به رشته تحریر درآمد. نویسنده آن میرحسین علیخان تالپور فرزند نورمحمدخان از شاهزادگان و امرای تالپور است.امرای تالپور آخرین حاکمان و فرمانروایان فارسی زبان شبه قاره هستند که در فاصله سالهای در ایالت سند حکومت داشتند و دارای چند ویژگی برجسته هستند:ابتدا اینکه علاقه وافری به زبان و فرهنگ فارسی داشتند و آن را زبان رسمی و درباری خود قرار دادند و مکاتبات رسمی خود را به این زبان انجام میدادند.
دیگر اینکه امرای این خاندان نهتنها علم دوست و ادب پرور بودهاند، بلکه اکثر آنان شاعر و نویسنده و صاحب اثر بوده آثار، نسبتاً فراوانی به نظم و نثر فارسی آفریدهاند و دیوانهای بزرگ مشتمل بر هزاران بیت به یادگار گذاشتهاند که اکنون به صورت خطی و چاپی در کتابخانهها و در منازل شخصی اولاد این خاندان فرهنگ
دوست وجود دارد. بدین لحاظ دوران آنان از غنیترین و پربارترین ادوار شعر و ادب فارسی در شبه قاره محسوب می شود.شاخص اصلی این خاندان به لحاظ اعتقادی، شیعی بودن آنان است که در آثار به جا مانده، این ویژگی به طور بارزی میدرخشد. حاکمان تالپوری خاضعانه و خالصانه،ارادت و اخلاص، عشق و تدیّن خود را به ائمه اطهار، به زبان شیوای فارسی بیان کردهاند. از طرف دیگر همزمان با هجوم استعمار انگلیس به سند و پاکستان و از میان رفتن قدرت حاکمیت این خاندان فرهنگ دوست، آثار به جا مانده از این دوران، در زمره آخرین آثار زبان فارسی سند قرار گرفت و از این نظر که یادگار اوج شکوفایی فرهنگ و زبان فارسی در قرن سیزدهم هجری قمری در ایالت سند می باشد،قابل توجّه و اهمّیت است.
پرورش میرحسین با توجّه به ذوق و استعدادش در حوزه دینی و ادبی در چنین خاندانی از او نویسنده و شاعری نسبتاً متوسط آفرید و سبب شد که جدا از »مناقب علوی« آثار دیگری نیز در نظم و نثر فارسی بیافریند.اما در خصوص مناقب علوی که نگارنده تصحیح آن را به انجام رسانیده است، ذکر چند ویژگی خاص حائز اهمّیت است:ابتدا اینکه مناقب علوی تک نسخهای و منحصر به فرد میباشد و در زمره آخرین آثار دوران شکوفایی زبان فارسی در سند محسوب میشود. همچنین ایناثر در گنجینه خانوادگی تالپور قرار دارد و مدتها در آنجا محفوظ و در نتیجه ناشناخته و گمنام باقی مانده است و تاکنون در اختیار علاقهمندان قرار نگرفته و برای اولین بار به ایران راه یافته است.
دیگر به لحاظ جنبههای دینی و مذهبی که نویسنده با عشق و اخلاص به بیان فضیلتها، مردانگیهای حضرت علی - ع - از طریق بیان حکایات، روایات و اشعار با ذکر موضوعات تاریخی و گاه بیان افسانه سازی و اسطورهپروری پرداخته است .همچنین از نظر ویژگیهای صرفی و نحویزبان و توجّه به گسترش حوزه زبان فارسی در شبه قاره که بیانگر ریشهدار بودن زبان و فرهنگ غنی پارسی در فراسوی مرزهای ایران است.
اما جنبه هنری و آفرینشهای ادبی که موضوع این مقاله میباشد، از ویژگیهای شاخص آن است. نویسنده در باب موضوع کلی اثر یعنی مدح و منقبت، رشادتها و شجاعتهای آن حضرت به صورت زایدالوصفی با بزرگ نمایی و اغراق به توصیف و تمجید پرداخته است و از ابزار هنری متعدد برای القای معنی و مفهوم استفاده کرده است؛ به طوری که میتوان گفت بیشتر متن از نثری هنری و زیبا برخوردار است.
بنابراین بررسی اینگونه آثار هم از نظر مذهبی و هم از نظر سبکی حائز اهمیت است. در این مقاله برآنیم ضمن معرفی مناقب علوی ویژگیهای هنری این اثر را بیان کنیم. ابتدا به بررسی شگردهای بیانی از تشبیه، استعاره، کنایه، صنایع لفظی و معنوی همراه با ارائه شواهدی از متن خواهیم پرداخت و سپس به کاربرد اشعار و ویژگیهای نثر هنری این اثر اشاره میکنیم. در پایان به تبیین این موضوع میپردازیم که مناقب علوی میتواند در کنار ویژگیهای ارزشمند محتوایی به عنوان یک اثر زیبای هنری فارسی در شبه قاره نیز مطرح باشد.
تصویرسازی در مناقب علوی
مناقب علوی به جهت اینکه تقریباً از نثری شیوا و روان برخوردار است و قالبی روایی و حکایتگونه دارد، در ابتدای امر اینگونه به نظر میرسید از منظر ادبی چندان حرفی برای گفتن نداشته باشد. زیرا بیشتر زیورهای سخن در شعر نمود دارد و تصویرسازی و ایماژ، در نثر چندان بارز نیست؛ مگر نثری مصنوع و فنی یا به تعبیر امروز هنری. اما پس از مطالعه و تعمّق در ویژگیهای آن دریافتیم که این اثر از بعد ادبی به خصوص در مقدمه به انواع آرایهها و زیورهای سخن فارسی و صورتهای خیالانگیز مزیّن است.
به طورکلی میتوان گفت این مجموعه از نثری روان، زیبا ، موزون و هنری برخوردار است که نشان از تسلط و مهارت نویسنده به ظرایف و دقایق زبان فارسی دارد؛ توجّه به این نکته که پرداختن به این عناصر زیبایی و ایجاد لذت هنری در نثر، آن هم در محیطی که زبان فارسی، زبان اکثریت مردم نبوده است، قابل تأمل است. از آن جاییکه سراسر متن مملو از حکایات زیبا و شگرف در خصوص مولای متقیان است، ساختار زبانی نویسنده می بایست هنری و زیبا باشد تا نمایشگر احساس لطیف و عاطفه عمیق مؤلف نسبت به ممدوحش حضرت علی - ع - باشد.
بستگی به میزان جوشش عاطفه و فوران احساسش رنگ کلام او از سادگی تغییر می کند و آرایهها بدون هیچگونه تکلف و تصنعی در ساخت سخن او تعبیه میشود. این تابلوی زیبای هنری در دیباچه اثر، با ضرب آهنگهای ترصیع و موازنه و سجع بیشتر از جاهای دیگر متن جلوهگری میکند. به نظر میرسد نویسنده تحت تأثیر اکثر دیباچهای ادبی متون کهن نثر فارسی، تعمداً به تقویت زبان هنری در این اثر به خصوص در مقدمه پرداخته است. نویسنده به مقدار قابل ملاحظهای در نثر خود از انواع تشبیه ، استعاره ، کنایه و صنایع لفظی مثل جناس، سجع، ترصیع و صنایع معنوی مثل مراعات نظیر، تلمیح و تضمین و... برخوردار شده است.
تشبیه
در میان انواع آرایهها نویسنده از آرایه تشبیه بیشتر استفاده کرده است. اکثر تشبیهات متن موجز و بلیغ است. هرچند بیشتر تشبیهات او سنتی و کلیشهای میباشدو عاری از خلاقیّت است، اما کثرت کاربرد آنها که در بیشتر موارد چندین تشبیه بلیغ را در یک بند آورده است ، نثر او را احساسی و مخیّل نموده است. کثرت تشبیهات او در مقدمه بسیار نمود دارد؛ به طوریکه از این رهگذر نثر او تا حدی پیچیده، فنی و دشوار مینماید. اما در متن، نویسنده هرکجا لازم بداند، دست به توصیف هنری میزند.
قدرت خیال مؤلف از وجهشبههای دوگانه او قابل مشاهده است که نشان از جهانبینی و وسعت تخیّل او دارد و تا حدی بیانگر نوآوری او در این زمینه میباشد. در این موارد وجهشبه دارای صنعت استخدام است و نسبت به هر یک از طرفین تشبیه دارای معنای متفاوتی است. در دو تشبیه زیر وجهشبه که باید در مشبهبه بارز باشد، معنای مجازی دارد. یعنی برای مشبه یک معنا و برای مشبهبه معنای دیگری دارد. همین امر آن را خیالانگیزتر کرده است.مؤمنان از افواه ایشان آزار یافته به خدمت امیر شتافته، سخن منافقان به عرض رسانیدند و از بیآبی چون شعله آتش فریاد برکشیدند.
فریاد کشیدن وجهشبه ایست که برای آتش همان شعله کشیدن و گرگرفتن و برای مؤمنان در معنی خروشیدن است.و یا : دیدم که از استماع این سخن جبین مبارک سیدالمرسلین چون آفتاب برافروخت؛ متبسم و متبهج گشته. نیز وجهشبه برافروختن برای جبین مبارک و آفتاب دو معنای متفاوت دارد.
تشبیه مفصل
تشبیهاتی که به صورت جملههای گستردهاند و تمام ارکان تشبیه را در خود دارد که نسبت به تشبیه بلیغ در این اثر کمتر بهکار رفته است. این نوع تشبیه بهدلیل وجود همه ارکان و از طرف دیگر کلیشهای بودن آن، از خیالانگیزی کمتری برخورداراست.
