بخشی از مقاله
چکیده
زنا، رابطه نامشروع با شرایطی خاص میان مرد و زنی است که علقه زوجیت بین آنها وجود ندارد. زنا بر چند نوع قابل تقسیم است، یکی از مصادیق زنا، زنای محصن و محصنه است، که عبارت است از اینکه مرد زندار و زن شوهردار روابط نامشروع با شخص دیگری داشته باشند. در تحقق این نوع زنا شرایط و کیفیتهای خاصی باید مورد توجه قرار گیرد، از جمله: شرایط احصان زن و مرد، البته در وجود این شرایط در بین فقها اختلاف وجود دارد. این نوشتار در صدد بررسی شرایط احصان زن و مرد در زنای محصنه است و به بیان اختلاف فقها در شرایط میپردازد.
کلید واژگان: محصن، محصنه، احصان، رجم، تازیانه، سنگسار.
-1 مقدمه
زنا از جمله گناهان کبیرهای است که در شریعت اسلام مورد مذمت و تحریم شدید قرار گرفته است، در قرآن درباره تحریم زنا آیات چندی وجود دارد از آن جمله »وََلا َتقْرَُبوا الزﱢنَا إِﱠنُه کَانَ فَاحِشًَه وَسَاءَ سَبِیلاً - «اسرا، - 32 "به زنا نزدیک نشوید، چرا که آن همواره زشت و بد راهی است". در کتب فقهی زنا، از جمله موضوعات باب حدود به شمار میآید، زنا انواع مختلف دارد، یکی از انواع آن زنای محصن و محصنه است. زنای محصنه شرایط خاصی دارد، از جمله؛ شخص زناکننده دارای همسر دائمی باشد به گونهای که هرگاه بخواهد با همسر خود نزدیکی کند، مانعی در کار نباشد و با این حال تن به زنا داده باشد. زنای محصنه، اگر به اثبات برسد، ممکن است به مجازات سنگسار منتهی شود.
در شریعت اسﻻم، سنگسار یا رجم حد شرعی زنای محصنه است، که در خصوص مرد و زن زناکار تحت شرایط خاص احصان اعمال میشود . برای اجرای حد شرعی لازم است شرایط اثبات زنا محقق گردد. و گرنه حد شلاق زدن بر آنها جاری خواهد شد، پیشبینی اینگونه مجازاتهای سنگین، به دلیل جنبه بازدارندگی آن است؛ زیرا دامنه مفاسد مترتب بر زنا، به خصوص زنای محصنه، ابعاد مختلف در زندگی فردی و اجتماعی انسان و جامعه دارد. سؤال اصلی این تحقیق، آن است؛ه چه اختلافاتی از نظر فقیهان در ارتباط با شرایط احصان وجود دارد؟
این نوشتار، ضمن شناسایی، توصیف و تبیین احصان و زنای محصنه در فقه به پاسخ این سوال میپردازد که شرایط احصان زن و مرد کدامند و نقش این شرایط تا کجا است؟ آیا شرایط احصان در زن و مرد با یکدیگر تفاوت دارند یا نه؟ اختلاف فقها در کدامیک از شرایط احصان بین زن و مرد در نحقق رجم می باشد؟ بنابراین بررسی مسأله و واکاوی فقهی آن، در نصوص دینی و مستندات فقهی حایز اهمیت است. در پژوهشهای انجام شده با محوریت زنا به شرایط اختلافی درباره احصان توجه نشده است؛ روشن است که این مساله، به ویژه از منظر تفاوتهای خَلقی و خُلقی زن و مرد، نیاز به بررسیای عمیقتر دارد.
-2 چیستی احصان
احصان در لغت مادهی"حصن"در اصل به معنای بازداشتن - ابنمنظور،13، - 122/1414و حفظ کردن است - مصطفوی،2، - 235/1360 که با »حصن«، به معنای جایگاه مرتفع - فیومی، بیتا، - 139/2 هم خانواده است. لطافت واژه احصان از این جهت است که صفتی ارزشی - مصطفوی،1360، - 236 /2و ثابت در شخصیت فرد را نشان میدهد با صرف نظر از برخورد با عوامل خارجی - همان، - 235 /2 ولی به ظاهر، این ویژگیها در»حفظ« بهکار نرفته است. - همان، - 235 /2 به زره که انسان را از آسیب و جراحت مصون میدارد، درع حصین میگویند - راغب،1412،. - 239 احصان در لغت به معنای محکم مستحکم نگهداشتن است و مصدر باب افعال است. درلغت عرب به معنای منع است، مانند اینکه آدم در یک حصاری باشد. به اسب نیز حصان میگویند چون صاحب خود را از هلاکت بازداشته و حفظ میکند. به زره محکم حصین گفته میشود به خاطر اینکه منعکننده و حفظکننده است. الْحَصَانُ، با فتح یعنی زن عفیفه و جمع آن - حُصُنٌ - میباشد - فیومی،بیتا، - 139/2
واژه احصان ریشهای روایی و قرآنی دارد و درباره هر یک از زن و مرد به کار رفته است. به مرد دارای احصان محصن و به زن محصنه گفته میشود واژه احصان در آیات، نیز درباره مردان: »ُمحصِنینَ غَیْرَ ُمسَفِحینَ - «نساء،4 ، - 24 و درباره زنان »ُمحصَنتٍ غَیْرَ ُمسَفِحتٍ - «نساء،25، - 4 آمده است. احصان در اصطلاح فقهی، ضمن حفظ معنای لغویش، دارای بار معنایی ویژهای گردیده است. یعنی صفتی که باعث میشود مرد و زن به سبب داشتن همسر، یا به خاطر داشتن حیا، خود را از بیعفتی حفظ کنند، و در معنای اسم فاعلی یعنی، خود را از بیعفتی باز میدارند و در معنای مفعولی آن به این معنا است؛ آنان به واسطهی داشتن همسر، از بیعفتی بازداشته شدهاند - ابن منظور،13، - 120/1414
شهید اول در تعریف احصان میگوید: احصان یعنی مباشرت فرد بالغ عاقل با زنی که مباشرت با او به عقد دائم یا ملک یمین، ملک او است به طوری که صبح و شب میتواند با او مباشرت کند. - شهید اول،235، - 1380 مراد از »محصن « کسی است که زوجه و همسر داشته باشد، خواه به عقد دائم یا به ملک یمین که هر صبح و شام، امکان دسترسی به او را داشته باشد، در واقع امر در اختیارش باشد و مقصود از زن »محصنه« کسی است که دارای همسر به عقد دائم باشد، که او صبح و شام امکان ارتباط با او را داشته باشد. - حلی،کنز العرفان، - 845/2 اسماعیل بن جابر گوید:»از امام باقر - ع - پرسیدم: مرد محصن کیست؟ حضرت فرمود: کسی که زنی در اختیارش باشد که صبح و شام نزد وی برود « - کلینی، 14، - 23/1429 امام جعفر صادق - ع - در فرمایش خدا: و زنان محصنه، فرمود: »همه آنان، زنان شوهردار هستند.«
حریز گوید: » از امام صادق علیهالسلام درباره مردی محصن پرسیدم. حریز گوید: امام فرمود: آن مردی است که زنا کند و نزدش زنی باشد که او را بینیاز سازد - «همان، - 178/7 محمد بن مسلم میگوید: »از امام صادق علیهالسلام درباره فرمودهی خداوند متعال: آن زمان کهمحصن شدند، پرسیدم. حضرت فرمود: محصن شدن زنان به آن است که شوهر با آنان آمیزش کند.پرسیدم: اگر شوهر با آنان آمیزش نکند، آیا حدّی بر آنان نیست؟ حضرت فرمود: بله، هست - «حر عاملی،28، - 77/1409
-3کاربرد احصان در فقه
احصان در فقه به دو معنی به کار رفته است:
.1-3 در زنای محصنه
در مورد زنای محصنه بین زن و مردی که به عقد دائم بوده و امکان تمتع روز و شب از همدیگر را دارند و مباشرت به صورت متعارف، صورت گرفته باشد، بالغ، عاقل و حر باشند محصن و محصنه گویند.
.2-3 در جرم قذف
در مورد جرم قذف که احصان از اجتماع عقل، بلوغ، حریت، اسلام و عفت در یک فرد حاصل میشود، احصان به این معنی از اصطلاحات فقهاء است و در نصوص شرعی دیده نشده است. - جعفری لنگرودی،161،. - 1387 مراد از عفت، پاکدامنی از وطی حرام است که با مالک بودن زن مصادف نباشد و گرنه زنی که در حیض، یا در احرام است، با شوهر خود نزدیکی کرده، اگر چه کار حرامی کرده ولی با ارتکاب آن، از پاکدامنی بیرون نمیرود، اما با ارتکاب زنا بیرون میرود - شیخ طوسی،5، 7/1407؛187-183/13875؛ محقق حلی،1418، - 151/4
-4شرایط تحقق احصان در باب زنا
در شمار شرایط احصان زن و مرد در باب زنا نظرات متعددی از سوی فقها بیان شده است. فقهایی چون، علامه حلی - علامه حلی،5،306/1420؛قواعدالاحکام، 3، - 529/ 1413، شهید ثانی در روضه البهیه - شهید ثانی، 3، - 276/1380، محقق حلی - محقق حلی،1418 ، - 214/1 و فخرالمحققین - فخر المحققین،1415 ، - 480/4، فاضل هندی در کشفاللثام - فاضل هندی،10، - 453/1416، فاضل آبی در کشفالرموز - فاضل آبی،2، - 541/1417 صاحب ریاض - حائری طباطبایی، 14، - 445/1418 و مکارم در انوارالفقاهه - مکارم شیرازی، 93، - 1418 شرایط احصان زن و مرد را یکی میدانند. ابن زهره بر آن ادعای اجماع دارد - ابن زهره،424،. - 1417
احصان در مرد، عبارت است از نزدیکی بالغ عاقل با همسر دائمی یا کنیز خود از از قُبُل و فراهم بودن زمینهی این عمل در هر صبح و شام - نجفی،41، - 269 /1404 شهید ثانی میگوید: زن محصنه عبارت است از زن بالغ و عاقلی که شوهر دائم و بالغش او را در قبل به گونهای وطی کرده باشد که موجب غسل شود. اما دسترسی داشتن به وطی تنها در احصان مرد شرط است نه زن. - شهید ثانی،3، - 275 /1380در زن عبارت است از وطی زن آزاد بالغ عاقل توسّط همسر دائمی و بالغ در قبل به مقداری که موجب غسل شود. محقق حلی در المختصرالنافع میگوید: احصان زن مانند مرد است اما بنا بر اجماع در آن عقل در نظر گرفته میشود - محقق حلی،1، - 214/1418
شهید ثانی هشت قید را در احصان معتبر میداند: اصابت، یعنی وطی در قبل، بلوغ، عقل و حریت واطی، وطی در فرج، وجود عقد دائم، امکان استمتاع در صبح و شام، علم به مباشرت. - شهید ثانی،3، - 275/1380 مرحوم خویی برای احصان مرد دو چیز شرط میداند: آزادی، دارای همسر دائم باشد و یا کنیزی که با او نزدیکی کرده باشد. و در احصان زن آزاد بودن شرط است و اینکه همسری دائمی داشته باشد که با او نزدیکی کرده باشد اگر در این حالت زنا کند و مرد زناکار بالغ باشد، آن زن سنگسار میشود. - خویی،41، - 246-245/1422 امام خمینی شش شرط را به عنوان شرایط احصان زن و مرد بیان میکند: وطی در قبل، بلوغ، عقل، ازدواج دائم، امکان تمتع دائمی، حریت. - خمینی،بیتا، - 458-457/2 مکارم در انوارالفقاهه برای مرد شش صفت را از شرایط احصان میداند:جماع با همسر از راه قُبل صورت گرفته باشد، بلوغ، عقل، عقد دائم، امکان تمتع جنسی زوجین از یکدیگر، حریت - مکارم شیرازی،69،. - 90-1418بنابر آنچه ذکر شد، شروط ذکر شده در تحقق احصان عبارتند از:
