بخشی از مقاله
چکیده
در یک نگاه، خداوند در رابطه با انسان، دو نقش اساسی دارد: یکی آفرینش و مهمتر از آن ربوبیت و تربیت انسان است. بنابراین خداوند مربی انسان است و فراوانی واژه »رب« در قرآن، در مقایسه با دیگر واژگان، شاهد این مدعاست. این جستار میکوشد تا مهم ترین صفات خداوند را به منزله مربی انسان، مورد مداقه قرار دهد. ازاینرو، نخست مهمترین صفات خداوند در مقام تربیت انسان، توصیف میشود؛ سپس، با توجه به اینکه بیشتر صفات خداوند در قرآن، ترکیبی است، بررسی میشود که کدام یک از صفات خداوند با یکدیگر بهکار رفتهاند. سرانجام صفات یادشده، در چهار محور اساسی مقولهبندی میشود: صفات دال بر »دانایی و حکمت«، صفات دال بر »مودت و رحمت«، صفات دال بر »عفو و مغفرت« و صفات دال بر »اقتدار و عزت.« از این راه، مهمترین صفات لازم برای مربی در تربیت دینی، از قرآن استخراج میشود.
واژگان کلیدی:مربی،متربّی، رب، صفات خداوند، تربیت دینی
مقدمه
خدامحوری بنیاد تربیت دینی است و تربیت دینی بهمعنای دین دار کردن متربی و پایبند کردن وی به مقررات و دستورهای الهی، بدون توجه به جایگاه خدامحوری در آن، بهنحو شایسته حاصل نمیشود. خدامحوری ابعاد گوناگونی دارد که یکی از مهمترین آنها توجه به خداوند در مقام مربی عالم هستی است. خداوند اساس و منشأ همه تأثیرات، در تربیت دینی است و همه هستی، از جمله انسان، در پرتو لطف و رحمت او حیات یافته، در سایه ربوبیت او پرورش مییابند. بنابراین در یک نگاه، خداوند در رابطه با انسان، دو نقش اساسی دارد: یکی نقش آفرینندگی و دیگری که مهمتر مینماید، نقش ربوبیت و تربیت انسانهاست.
صرف آفرینش انسان، هدف ذاتی خداوند نیست؛ بلکه مقدمهای برای تربیت انسان و زمینهساز رشد و تکامل معنوی اوست. ازاینرو، خداوند تمام موجودات، بلکه همه هستی را برای رشد و تکامل ابعاد وجودی انسان آفریده است3، بنابراین خداوند انسان را آفریده است تا به بهترین وجه تربیتش کند و ازاینرو، در برخی از آیات قرآن، به مربی بودن خود اشاره کرده است.4 در آیهای دیگر، نهتنها به این صفت خود اشاره کرده است، بلکه آن را برجستهذَلِکمُمیکنداللﱠهُ:» رَبﱡکمْ َبَارَک اللﱠهُ رَبﱡ الْعَالَمِینَ« - غافر. - 64/ این مقاله درصدد پاسخگویی به این پرسش است که خداوند بهمنزله مربی برتر هستی، در قرآن، چه صفات و ویژگی هایی برای خود برشمرده است؟
اهمیت و ضرورت موضوع
در فرایند تربیت از جمله تربیت دینی، مربی یکی از مهمترین ارکان تربیت است و در زمینهسازی برای اثرگذاری سایر ارکان - متربی و محتوای تربیت - ، نقش تعیینکنندهای دارد. از سوی دیگر، خداوند متعال منشأ همه تأثیرات تربیتی و برترین مربی هستی است؛ بهگونهای که مربیان بشری در پرتو هدایتها و عنایتهای او نقش خود را ایفا میکنند. ابعاد و چگونگی این اثرگذاریها نیز در کتاب هدایتش، قرآن، نمایانده شده است. بنابراین با مطالعه آیات قرآن و شناختن ویژگی های خداوند در مقام مربی در عرصه تربیت دینی، میتوان صفات لازم برای یک مربی در عرصه تربیت دینی را ارائه کرد. صفات خداوند دو گونهاند: صفاتی که مختص وی بوده، موجود دیگری نمیتواند در آنها شریک او باشد و صفاتی که انسان هم می تواند بهگونهای در آنها شریک بوده، از آنها بهرهمند باشد.
برای نمونه، صفاتی چون خالق، رازق، عالم به غیب، آگاه به همهچیز و قادر بر هر کار، از صفات مختص خداوند است؛ اما صفات دیگری که بیشتر صفات و رفتارها را دربر می گیرد، مانند عالم، حکیم، بخشنده و مهربان، بهگونهای هستند که انسان نیز میتواند به آنها متصف شده، بهرهای از آنها داشته باشد؛ هرچند بهره انسان نسبت به بهره خداوند، بسیار محدود، ناچیز و غیر قابل مقایسه است. ازاینرو، در این مقاله به اینگونه صفات پرداخته شده، خداوند بهمنزله مربی هستی مورد توجه قرار میگیرد. ازآنجاکه منبع این پژوهش، متن قرآن است، به واژههای کلیدی و اساسی نیاز است تا بتوان با تمرکز بر آنها از موضوع برداشت بهتری داشت و آسانتر به هدف خود دست یافت.
با نگاه دقیق به آیات قرآن مشخص میشود که مهمترین کلیدواژههای این موضوع، دو واژه »االله« و »رب« است. واژه »االله«، لفظجلاله و دربردارنده همه صفات جمال و کمال بوده و محوریترین واژه در قرآن است. پس از »االله«، کلیدیترین واژه، واژه »رب« است؛ بهگونهای که،3وَسَخﱠرَ.»لَکممﱠاالسﱠمَاوَاتِفِیوَمَاالْأَرْضِفِی...« - جاثیه. - 13 /.4 برای نمونه، در یکی از آیات می فرمایدإِنﱢی:»أَنَااللﱠهُالْعَالَمِینَرَبﱡ - «قصص. - 30/ بهجز »االله«، تنها واژهای است که میتواند موصوفِ صفات دیگر قرار گیرد.5 صرفنظر از لفظ »االله« که واژهای ویژه در میان تمام واژگان قرآن است، لفظ »رب« در میان دیگر اسامی و صفات خداوند بیشترین فراوانی را دارد. بنابراین در این مقاله صفاتی که در قرآن برای این دو واژه کلیدی بهکار رفته است، بررسی خواهد شد. ازآنجاکه این صفات متعدد هستند، در این مقاله به مهمترین آنها که با موضوع این مقاله تناسب بیشتری دارند، پرداخته میشود.
ادبیات مفهومی
معنی تربیت
تربیت به معنای پرورش دادن و به فعلیت رساندن استعدادهای درونی انسان، یکی از وظایف و اهداف پیامبران است. به نظر میرسد که اگر برای پیامبران اهداف و وظایف ابتدایی، میانی و غایی برشماریم، پرورش و تربیت انسانها براساس آموزه-های دینی از اهداف غایی و نهایی آنان شمرده میشود. هر چند که از نظر واژه شناختی میان »تربیت« و »ربوبیت« تفاوتی است و ریشه واژه نخست »ربو« به معنای فزونی و نمو و رشد - ابن منظور، 126 /5 :1416؛ راغب اصفهانی، - 340 /1 :1412 و ریشه »ربوبیت« واژه »ربب« به معنای پرورش است، ولی با این حال برخی بر این باورند که اصل »ربو« و تربیت از مضاعف »ربب« بوده است؛ از این رو راغب اصفهانی در تعریف واژه »رب« بر این عقیده است »رب« در اصل به معنای تربیت است که به معنای ایجاد چیزی به صورت تدریجی تا رسیدن آن به حد کمال و نهایی است. - راغب اصفهانی، - 336 /1 :1412 بر این اساس تربیت به معنای پرورش دادن و استعدادهای درونی، بالقوه را به فعلیت رساندن است. - مطهری، 1377ش، - 57
شخصی که در مقام تربیت و یا ربوبیت قرار میگیرد میکوشد تا با نوعی تصرف در چیزی یا کسی آن را به کمال لایق آن چیز برساند و قوا و نیروهای نهفته در وی را شکوفا سازد. بنابراین خداوند را از آن رو که آفریدگار است مقامی است و از آن رو که اشخاص و یا اشیا را به گونهای تربیت و پرورش می دهد، مقام دیگری است. برپایه این تفسیر و تبیین معناشناختی از دو واژه ربوبیت و تربیت میتوان گفت که هر کسی که اقدام به پرورش دیگری نماید در حکم پروردگاری است و میبایست از وی به عنوان پروردگار و ربوبیت طولی سخن راند. بر این اساس است که مربیان پرورشی و تربیتی کودکان و یا هر کس دیگری در مقام بلند و والایی نشسته اند و از مقام ربوبیت طولی بهره مند می شوند؛ به ویژه اگر این افراد بتوانند با بهره گیری از قدرت ربوبی و پروردگاری خویش استعدادها و ظرفیتهای نهفته در دیگری را بارور سازند.
اهمیت تربیت
در ارزش و اهمیت نقش تربیت و پرورش همین بس که خداوند در آیات بسیاری خود را رب و پروردگار موجودات دانسته و پس از مقام الوهیت به ربوبیت و پروردگاری خویش بر جهانیان اشاره می کند. در آیات 129 و 6151 سوره بقره مقام تربیت و رشد انسان ها را به عنوان وظیفه پیامبران و هدف بلند ایشان میشمارد و تزکیه به معنای رهاسازی شخص از عناصر بازدارنده برای دست یابی به مواد و منابع نمو و رشد را از اصول دعوت و وظیفه یکایک پیامبران بر میشمارد. در آیه 164سوره.5 برای نمونه، میتوان به این آیات اشاره کرَبﱡنَادالرﱠح:»ْمَنُُسْتَعَانُ...« - انبیا112/سَلَامٌ - ؛»قَوْلًامِنرﱠبﱟرﱠحِیمٍ« - یس - 58 /عِندَهُمْأَمْو» خَزَائِنُرَحْمَهِرَبﱢکالْعَزِیزِالْوَهﱠابِ - «ص. - 9 /نهُْمْ یَتْلُواْ عَلَیهِْمْ».6 ءَایَاتِکَ وَ یُعَلﱢمُهُمُ الْکِتَابزَکﱢیهِمْوَالحِْکْمَهَإِنﱠکَوَأَنتَیُ الْعَزِیزُ الح کِیمُ - «بقره/کَمَا129أَرْسَلْنَا - »و ءَایَاتِنَا وَ یُزَکﱢیکُمْ وَ یُعَلﱢمُکُمُ الْکِتَابَ وَ لﱢمُکُمالحِْکْمَهَمﱠالَمْوَیُعَتَکُونُواْ تَعْلَمُونَ - «بقره. - 151 /
