بخشی از مقاله
چکیده
ارتباط میان وزن و محتوا،در میزان تأثیرگذاري شعر اهمیت بسیار دارددر. واقع، عموماً، تأثیرگذارترین اشعار آنهایی هستند که شاعر خودآگاه یا ناخودآگاه وزن متناسب براي درونمایه شعرش را می آفریند؛ علاوه بر این، توجه شاعر به آهنگ واژهها و تناسبهاي آوایی میان درون-مایه و آواهاي واژگان شعر بر این تأثیر میافزاید. امیرحسن دهلوي از شاعران هندي سبک عراقی است که به خاطر استقبال از غزلیات سعدي و نیز سهولت و روانی اشعارش،به سعدي هندوستان مشهور است. این تحقیق در پی یافتن پاسخی براي این پرسش هاست که آیا میتوان این فرضیه را ارائه داد که میان وزن - آهنگ - و محتوا - درونمایه - در غزلیاتارتباط و تناسبی وجود دارد؟ آیا امیرحسن دهلوي به این تناسب توجه داشته یا خیر؟ و اگر پاسخ مثبت است، و فرضیه ارائه شده در این تحقیق بر آن مبتنی است،این ارتباط چگونه و تا کجاست؟بر این اساس ابتدا برجستهترین درونمایههاي شعر امیرحسن شامل حمد و ستایش، وصف، پند و اندرز، بیوفایی روزگار، اغتنام فرصت، بادهنوشی، اعتقاد به قضا و قدر و عشق استخراج و دسته بندي شده است؛ سپس در جستجوي یافتن پاسخ پرسش فوق، به بررسی و تحلیل اشعار او پرداختهایم.
واژگان کلیدي: شعر، غزل، وزن، درونمایه، ارتباط، امیرحسن دهلوي
مقدمه
بر اساس تعریفی مشهور، »شعر گره خوردگی عاطفه و تخیل است که در زبانی آهنگین شکل گرفته است« - شفیعیکدکنی،. - 86:1380 در این تعریف، چنان که پیداست، براي هر شعر پنج عنصر عاطفه، تخیل، زبان، آهنگ و شکل در نظر گرفته شده است. در میان تعاریف قدما از شعر، تأکید بر وزن - آهنگ - بیشتر است، چنان که گفتهاند »شعر سخنی است خیالانگیز که از اقوالی موزون و متساوي ساخته شده باشد« - ناتل خانلري، :1345 - 13؛ در حالی که برخی از معاصران با آن ممکن است موافق نباشندام. ا، به هر حال، در بیشتر تعریفهاي شعر، عنصروزن - موسیقی، آهنگ - مورد توجه و تأکید است.
موسیقی یکی از عناصر سازندة شعر و نتیجه حسن ترکیب همه اجزاي کلام است که سبب تمایز زبان نظم از نثر و زبان شعر از زبان روزمره میشود.»موسیقی زبان نامآواها و آهنگ - هاست. آهنگ درونی واژهها و هماهنگی نظام آوایی آنها در ساختار زبان نظام موسیقایی به وجود میآورد که در این ساختار، فضا براي رستخیز کلمات، بالندگی و رشد معنایی و ساختاري شعر گسترده میشود« - شمیسا، . - 73 :1379 وزن، قافیه، ردیف، تکرار واژه و واج و دیگر تناسبهاي آوایی و واژگانی از عناصري هستند که در ایجاد و افزایش موسیقی شعر مؤثرندهرچند،.» وزن یک شعر در یک لحظه انتخاب شده اما باید در سراسر شعر رعایت شود - Elwell-Sutton, 2011: 4 - «؛ بنابراین تغییر وزن در طول شعر ممکن و یا پسندیده نیستوشاعران عموماً از این کار پرهیز میکنندم،ااهر شاعري میتواند با استفاده از زحافات مختلف و اختیارات شاعري تا حدودي ریتم و آهنگ شعر را در جهت تناسب با محتوا تغییر دهد.
بعد از وزن، دیگر عاملی که در تأثیرگذاري شعر نقش بسیار دارد،درونمایه آن است.درونمایه در حقیقت، اندیشهاي است که یک لحظه در ذهن شاعر یا نویسنده خطور میکند؛ معنایی است که خواننده از طریق خواندن آثار کشف میکند. »درونمایه فکر اصلی و مسلط در هر اثر است، خط یا رشتهاي که در خلال اثر کشیده میشود« - میرصادقی، - 174 : 1380 و وضعیت و موقعیتهاي آن را به هم پیوند میدهد. درونمایه، نگاه شاعر یا نویسنده به موضوع است و در واقع »نشانگر جهتگیري فکري و روحی آفرینندة اثر است« - روزبه، - 32 :1387 یا به قول مستور » - 31 :1384 - برآیند معنوي داستان است.«
شاعر توانا و زبردست که گوش آهنگشناس و طبع موزونی دارد، با توجه به درونمایه شعر، موسیقی کلام خود را می آفریند تا با آهنگ خاص، مطلب مورد نظر را به خواننده ارائه دهد.الول ساتن معتقد است که در برخی انواع شعر و از جمله در مثنوي تناسب بین وزن و محتوا لازم است؛ او میافزاید که »وزن فعولن فعولن فعولن فعل براي رزم و شعر حماسی و نیز شعر بزمیاستفاده میشود، مفاعیلن مفاعیلن فعولن و مفعول مفاعلن فعولن براي عشق و شعر غنایی، فاعلاتن فاعلاتن فاعلن، فعلاتن فعلاتن فعلن و مفتعلن مفتعلن فاعلن براي پند و اندرز و شعر صوفیانه و سرانجام فعلاتن مفاعلن فعلن براي بزم.« در نظر او در قصیده نیز شاعر در انتخاب وزن محدودیتها و الزاماتی را باید بپذیرد،اما، در غزل این گونه نیست؛
در واقع شاعر در »غزل مانند قصیده در انتخاب وزنمحدود نیستElwell- - « . - Sutton, 1975: 91-92 با وجود این، بدون در نظر گرفتن قالب شعر، تناسب بین وزن و محتوا در شعرتا حدودي لازم است.شیمل - 1996: 483 - معتقد است که انتخاب وزن بیشتر با حال روحی ودرونی شاعر ارتباط دارد؛ همان حالی که او را به سوي درونمایههاي خاص سوق میدهد؛ به عبارتی دیگر، هم وزن و هم درونمایه برآیندي از حال درونی و روحی شاعرند؛ این نکته را در اوزان مولانا و ناصرخسرو میتوان مشاهده کرد. پس اگر چنین باشد، میان وزن و درونمایه نیز خودبخود ارتباط و تناسب پدید میآید. بارانی بر آن است که تناسب بین وزن و محتوااولاً به صورت ناخودآگاه در شعر به وجود میآید و محصول اختیار و انتخاب عامدانه شاعر نیست؛ و از دیگر سو، تناسب وزن و محتوا و ارتباط میان آن دو، تاحدودي به هر دوي شاعر و خواننده مربوط میشود؛ او مینویسد»معانی احساسی درون شاعر، او را در گزینش موسیقی شعر، به صورت ناخودآگاه، قادر به خلق موسیقی شعر میکند و آنگاه خواننده با لحن عاطفی خود به موسیقی شعر حیات دوباره میبخشد تا معنا و عاطفه را به بهترین وجه زنده کند« - بارانی،. - 20 :1382در مقابل برخی بر آنند که اساس تناسب وزن با محتوا نه به شاعر بلکه به خواننده راجع است. در نظر آنان
