مقاله جایگاه درونمایه در داستانهای غنایی ادبیات متوسطه

بخشی از مقاله

چکیده

درونمایه بهعنوان فکر اصلی و مسلّط بر هر اثری جهت فکری و ادراکی نویسنده است نسبت به موضوع. در این پژوهش، محتوا درونمایه تمام داستانهای ادبیات فارسی دوره متوسطه دوم به شکل جدولی مشخّص شده است تا ضمن تبیین جایگاه درونمایه ای آنها، میزان تاثیر درونمایه بر ساختار داستانی و همچنین تاثیر آن بر تعیین جایگاه جهانی هر داستان مشخص گردد، نتایج این پژوهش از چند جهتتواندحائزمی اهمّیّت باشد: -1مشخّص شدن درونمایه هرداستان، فراگیران و دبیران را در یادگیری و یاددهی بهتر و هدفمند یاری مینمایدتاحدّ.-2 زیادی محدوده تقسیمبندی جهانی آثار ادبی و میزان توجّه برنامه ریزان و مؤلّفان را به ایده آلهای درونمایهای مشخّص مینماید.

کلید واژهها: داستان، محتوا، درونمایه، تقسیم بندی جهانی محتوا.

.1 مقدمه

»یکی از مبانی فکری هنر و ادبیات، تعیین رسالت وتعهّد در قلمرو آن است. آن چه پیکره یک شاهکار یا هر گونه اثر ادبی را تشکیل میدهد دو عنصر قالب و محتوا است چنان که شاکله وشخصیّت آدمی، ترکیبی است از روح و جسم. بدین سان، همان گونه که شاکله آدمی را بدون عناصر روح و جسم نمی توان شناخت، آثار ادبی و سروده ها را نیز بدون شناخت قالب و محتوا نمی توان ارزیابی کرد ولی نباید از نظر دور داشت که جاودانگی و قداست تن آدمی به جان بستگی دارد، به گفته سعدی - ره - : تن آدمی شریف است به جانآدمیّت نه همین لباس زیباست نشانآدمیّت - «ایزدپناه،. - 129:1376 ازیک سوی، روح هنر و ادبیات در پیام و محتوای آن نهفته است، بنابراین در بررسی آثار ادبی نباید به قالب الفاظ و آرایه های بیانی و بدیعی سخن اکتفا نمود و عنصر پیام را از نظر دور داشت. از سوی دیگر، آنچه به کالبد ادبیات روح می دمد رسالت  تعهّد است که از رسالتمندی شاعر و ادیب سرچشمه می گیرد.در برنامه های درسی، مهمترین عنصر بعد از هدف، محتوا و درونمایه است.

محتوای هر کتاب درسی، مجموعه ای از دانشها، گرایشها و آموزه های ذهنی و علمی است که همراه با فرصتها  فعّالیّتهای یادگیری به فراگیران ارائه میشود تا در نهایت آنها را به هدفهای برنامه برساند. اهمّیّت درونمایه که به عنوان پیام هدف اصلی نویسنده از بیان نوشته نیزمیباشد گاه در ورای خصوصیّاتی سیاسی، فرهنگی، ساختاری ، زبانی و... پنهان می ماند. پیکره ادبیات دوره ی دوم متوسطه، شاکله ای از انواع قالبهای ادبی است که توسط گروهی از صاحب نظران و اساتید ادبیات گزینش شده اند یکی ازاین قالبها داستان و انحصاراَ داستان کوتاه است - هرچند نباید نادیده انگاشت برخی از داستانها ممکن است خلاصه یا چکیده ای از یک داستان بلند یا رمان گونه باشد - . انتخاب و گزینش این داستانها با زیر ساخت غنایی، قطعا با اهداف تعلیمی صاحب نظران تعلیم و تربیت صورت گرفته است که در این پژوهش تلاش بر آن است تا با تعیین درونمایه اصلی هر داستان به تبیین ماهیّت هدفمند نویسنده آن داستان بپردازیم و با برجسته نمودن تمایزات و تشابهات درونمایه ایجایگاه، کلّی هر داستان را با توجّه به تقسیم بندی جهانی محتوا روشن نماییم. همچنین میزان توجه مولّفان این کتب را در گزینش نوع داستانی و توجه به ایده آلهای درونمایه ای مشخص کنیم. درخصوص این پژوهش تاکنون تحقیق یا تاًلیفی مشابه انجام نشده است هر چند در برخی ازشماره های مجلّات رشد آموزش زبان و ادب فارسی، تحلیل ها و بررسی هایی دستوری، ساختاری و زبانی، سیاسی، فرهنگی و محتوایی انجام شده است که برخی نمونه های آن عبارتند از:

-1 تحلیل سیاسی داستان رستم و اسفندیار، »زمستان 1369،سال پنجم، شماره .«23:12

-2 تحلیل و بررسی کباب غاز، »تابستان 1387،دوره ی بیست و یکم، شماره .«24: 4 - بررسی موضوع، زبان، ساخت و شخصیّت های داستان -

-3 درنگی بر داستان رستم و اسفندیار، »زمستان 1386، دوره ی بیست و یکم، شماره .«28 : 2

-4 شعر طنز در ادبیات دوره مشروطه، »زمستان 1385، دوره ی بیستم، شماره .«32 :2 -5 کندوکاوی در داستان گیله مرد، »زمستان 1377، سال سیزدهم:.«10 در اینجا شایسته است تعاریفی از مفاهیم کلیدی و ضرورتهایی که میتواند روشن کننده ابهامات این پژوهش باشد بیان نمایم:.1-1 داستان:

»داستان که معنی لغوی آن سرگذشت، حکایت گذشتگان و واقعه است در فرهنگ و متون گذشته ادبی فارسی مترادف قصّه و افسانه استعمال شده است - «رزمجو، . - 170:1370 و در اصطلاح نویسندگی امروز: داستان» با قصّه و افسانه، مترادف نیست و فرقش در این است که: قصّه، روایت ساده و بدون طرحی است که نویسنده یا خواننده، هنگامی که آن را میخواند یا میشنود به پیچیدگی خاص و غافلگیری و اوج و فرود شخصی قهرمانان بر نمیخورد مانند قصّه های چهل طوطی، امّا داستان: براساس» تقلیدی نزدیک به واقعیّت از آدمی و عادات بشری نوشته می شود وبه عبارتی شالوده جامعه نویسنده را در خود منعکس می کند.«در حالیکه این ویژگیها در قصّه و افسانه نیست - رزمجو، . - 171: 1370 به لحاظ ساختار مشابه و نزدیک برخی قالبهای نگارشی مانند سفرنامه، زندگینامه، حسب حال و مقاله به داستان، بیان توضیحاتی اجمالی در باب این مفاهیم ضروری به نظر می رسد:
.1- 1 -1 سفر نامه:

»سفرنامه، نوعی گزارش است که نویسنده در قالب آن مشاهدات خود را از اوضاع شهرها یا سرزمینهایی که بدان مسافرت کرده باشد شرح می دهد و اطّلاعاتی از بناهای تاریخی، مساجد، کتابخانه ها، بازارها، بزرگان، آداب و رسوم ملّی و مذهبی مردم، موقعیّت جغرافیایی، جمعّیت، آب و هوا، زبان اهالی و... در اختیار خواننده می گذارد. سفرنامه ها، بسته به آن که مسافرت نویسنده از نوع سفرها و سیاحتهای معمول و گردش در آفاق و انفس باشد یا سیری درونی و معنوی، به دو نوع ذیل تقسیم می شود: الف- سفرنامه های خیالی. ب- سفرنامه های واقعی - رزمجو،. - 199 :1370

.2 -1-1 زندگینامه - بیوگرافی - :

زندگینامه» در لغت به معنی تاریخ زندگی یا دوره ای از زندگی یک شخص در حدود اطّلاعاتی است که نویسنده از احوال وی دارد و نیز، شرح دوره زندگانی شخصی است که به صورت زندگینامه نوشته شده باشد. زندگینامه را »ترجمه حال« و »کارنامه« نیز می گویند - .«داد، » . - 160 :1380زندگینامه، بیان مسیر زندگی و حوادث و فراز و نشیبهای آن است - .«تاکی، . - 144 :1387

.3 -1-1 حسب حال - خاطره نویسی - :

»حسب حال، خاطرات و یادداشت هایی است که گاه اشخاص در گزارش احوال خود می نویسند و سرشار از نکات و لطایف تاریخی، اجتماعی، سیاسی و ادبی است مانند؛ شرح حال زندگی من از»عبداالله مستوفی «، روزها از محمّدعلی» اسلامی ندوشن«، از پاریز تا پاریس از»ابراهیم باستانی پاریزی«، الایام از»طه حسین« و دانشگاههای من از»ماکسیم کورکی - ««همان: . - 110

.4 -1-1 نمایشنامه، فیلمنامه:

نمایشنامه،» نوشته ای است که برای تجسّم حالات، رفتار و گفتار بازیگرانی که در صحنه های تئاتر نقشی را بر عهده دارند نگاشته می شود و هنر پیشگان از روی آن مکالمات و حرکات، خود را در جریان نمایش تنظیم و ارائه می کنند. فیلمنامه نیز نوعی نمایشنامه است که بر مبنای آن فیلمهای سینمایی و تلویزیونی ساخته و پرداخته می شود - «رزمجو،. - 211 :1370

.5 -1-1 مقاله:

»مقاله درلغت به معنی سخن، گفتار و بخش یا فصلی است از کتاب. و در اصطلاح: مقاله به نوشته ای اطلاق می گردد که طبق موازین و مبتنی بر اصولی، درباره موضوعی نوشته شود و از لحاظ نویسندگی امروز، به نوشتاری که پیرامون مسائل مختلف ادبی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، در روزنامه و مجلّات چاپ می شود و یا توسط پژوهشگران برای ارائه در جلسات سخنرانی، کنگره ها، سمینار ها و یا رادیو تلویزیون فراهم می گردد اطلاق می گردد مانند: چهار مقاله عروضی سمرقند، مقالات شمس الدین تبریزی و... . ویژگی اصلی مقالات، محدوده مشخّص آن وهمچنین نوبودن وتازگی موضوع آنهاست - «همان: . - 222

.2-1 محتوا - موضوع -

تعریف لغوی:»نعت فاعلی از احتواء، گرداگرد فراگیرنده و از هر سویی به چیزی فراز آینده، گرداگرد گیرنده، محیط شونده، شامل شونده، درون و داخل چیزی، در برداشته شده - .« دهخدا، :1341 ذیل محتوا - . و در اصطلاح:»موضوع یا محتوا همان اندیشه کلّی است که زیر بنای داستان، شعر یا نوشته قرار میگیرد - «داد، ». - 131 :1380 شامل مجموعه پدیده ها و حادثه هایی است که داستان را می آفریند، به عبارت دیگر، موضوع یا حتوام قلمرویی است که در آن خلّاقیّت می تواند درونمایه خود را به

نمایش بگذارد - «میرصادقی، . - 300 :1376
»موضوع هر داستان، مفهومی است که داستان درباره ی آن نوشته می شود موضوع به لحاظ ساختاری مانند پیکری است که اندام های داستان یا اثر به آن مربوط اند و رویدادها، مستقیم یا غیر مستقیم باید به نحوی به آن مربوط باشند - .«مستور، . - 28 :1379