مقاله در مورد آثار باستانی اردکان

بخشی از مقاله

آثار باستانی اردکان

جغرافیای اردکان
موقعیت جغرافیائی شهرستان اردکان :
شهرستان اردکان به عنوان پهناورترین شهرستان استان یزد ، در شمال این استان و در قلب کویر مرکزی ایران در مسیر بزرگراه تهران – بندرعباس قرار گرفته است ، این شهرستان از طرف شمال و شمال غربی به ناحیه کویر جندق و دشت طبس و نائین و از طرف مشرق و جنوب شرقی به کویر مرکزی ایران و شهرستان یزد و از طرف جنوب و مغرب به شهرستان میبد و باتلاق گاوخونی و کوههای منفرد کوتاه کویری محدود می شود . مساحت کل شهرستان اردکان 28945 کیلومتر مربع می باشد که از این مقدار 17% کوهستانی و 11% نیمه کوهستانی و 72% جاگه ای است و

موقعیت جغرافیائی آن بین 31 درجه و 50 دقیقه تا 33 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی و 53 درجه و 2 دقیقه تا 56 درجه و 20 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ می باشد ، ارتفاع شهر اردکان از سطح دریا بالغ بر 1035 متر است و ارتفاع متوسط این شهرستان از سطح دریا 1234 متر می باشد و بلندترین نقطه آن از سطح دریا کوه خونزا در خرانق می باشد که 3158 متر ارتفاع دارد و گوترین نقطه این شهرستان منطقه چاه افضل می باشد که ارتفاع آن به 750 متر می رسد .

سابقه تاریخی :
اکثر مورخین بنای اردکان را مربوط به بعد از اسلام می دانند و معتقدند که قبل از تولد حضرت رسول اکرم (ص) این منطقه جرئی از دریای ساوه بوده که در شب تولد آن حضرت خشک گردیده و بعداً اردکان در این محل احداث شده است . اما در ترجمه دائرة المعارف اسلامی بنای اردکان را مربوط به قبل از میلاد مسیح ذکر نموده اند : بطلمیوس در کتاب مشهور خود الجغرافیا این شهر را به زبان یونانی به نام « ارتاکاوا » ذکر کرده است و این سند در نوع خود منحصر به فرد می باشد .

در اطلس تاریخی ایران در نقشه شماره سه آن که مربوط به هزاره سوم و دوم پیش از میلاد می باشد نامی از اردکان برده شده است . اما به نظر مولف هیچکدام از آنها نمی تواند صحیح باشد و در اردکان هیچ اثر یا سندی که مربوط به قبل از اسلام باشد وجود ندارد .
رباط حاجی ابوالقاسم رشتی :
رباط یا کاروانسرای بزرگ و خوش طرحی که از آجر در وسط آبادی و بر کنار خیابان اصلی بنا شده و از آثاری است که چون به شکل و ترتیب رباطهای شاه عباسی ساخته اند جلب توجه می کند . رباط دارای بادگیر بلندی است که از فاصله دور مشخص شده است که نام واقف و بانی به خط نستعلیق در آن مذکور است ، بدین عبارت " هو الواقف علی السرائر ... و بعد وقف نمود قربه الی

الله جناب سعادت ماب حاجی ابوالقاسم تاجر رشتی این رباط را برای انتفاع مترددین به نحو متعارف و برای حیازت خاکروبه و محلله آنجا که مضر انتفاعات مسلمانان نشود به این ترتیب که اولاً تعمیرات ضروریه رباط بشود و ثانیاً مصنعه ای « یک کلمه محو شده » جلو رباط که وقف است بر عامه مسلمانان از آب یا از آن اقسام انتفاعات منتفع شوند . « یک کلمه خوانده نشد » و کنند و همه را صرف تعمیر نمایند وجوه برر آب عقدا نمایند ، حتی اتمام کردن مصنعه فاطمه (( فاتحه )) خواند

وابناالسبیل آنجا ، مقرر آنکه بدون اذن متولی احدی به جهت ضبط خاکروبه در آن تردد نکنند و تولیت آن را به جهت خود و سایر متولیان مزرعه قاسم آباد وقفی خود در قرب شهر به همان ترتیب قرار داد نمود ، و کان فی المحرم الحرام من شهور سنه 1262 " . این رباط مدتی در اختیار پاسگاه ژاندارمری عقدا بوده است و فعلاً در حال تعمیر اساسی می باشد .
حاجی ابوالقاسم رشتی از تجار مشهور عصر خود بود که خز یزد در بلاد دیگر هم شهرت داشت . مولف " دستور الاعقاب " « که رساله ای در سیرت و ذم حاجی میرزا آقاسی است » از او به نام شاخص یاد کرده است « راهنمای کتاب 4 : 477 » در " کتابچه موقوفات یزد " تالیف عبدالوهاب طراز موقوفات و خیرات و مبرات او بر شمرده شده است « فرهنگ ایران زمین ، جلد دهم » . اما در کتاب کاروانسراهای ایران که اشتباهاً این رباط را رباط اردکان نامیده است درباره آن چنین نگاشته است :
تاریخ 1233 هجری بدستور یک بازرگان ثروتمند یزد به نام ارباب قاسم رشتی تاجر یزدی ساخته شد . این کاروانسرا با آب انباری که در برابرش ساخته شده مجموعه زیبائی را تشکیل می دهد که بدون شک کار معمارانی است که از دسته کاروانسراهای نوع زواره الهام گرفته اند البته طرح بنا از نوع خانواده کاروانسراهای عهد صفویه است و همان خصوصیات را شامل است مانند دهلیز در مدخل کاروانسرا و اصطبل های اطراف کاروانسرا ولی از نظر فن ساختمان به پای بهترین

کاروانسراهای همزمان خود نمی رسد . مثلاً برای پوشش چهار گوشه کاروانسرا در داخل اصطبلها ، سازنده این بنا نتوانسته است راه حل مناسبی پیدا کند و طاقی در این گوشه ها زده است بی تناسب و حتی خطرناک است . چون ناحیه اردکان تابستانها ی بسیار گرمی دارد از ایوانهایی که مجاور تالاری است بادگیری برای خنک کردن هوای اطاق برپا ساخته اند .

این کار در بیشتر ایالات ایران معمول است و ما راجع به بادگیرها و آب انبارها فصل بخصوصی را در این کتاب آورده ایم ضمناً چون مگس نیز دراین ناحیه فراوان است ترتیبی فراهم آورده اند که مستراحها نیز هواخور کافی داشته باشند . گذشته از خرابیهایی که در اثر عدم مهارت در ساختن بعضی از گنبدها ایجاد شده بنا بسیار خوب محفوظ مانده زیرا تمام آن از آجر است ، حتی پایه دیوارها . مدخل کاوانسرا بیش از اندازه ساده و محقر است و در ردیف بقیه قسمتهای ساختمانی این کاروانسرا نمی تواند قرار گیرد .


توپوگرافي:
بخش عمده شهرستان با خط تراز تقريبي 1500 متر محدود مي شود.
تنها حدود 5% مساحت شهرستان كوهستاني بوده و ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دريا 1234 متر است.
در محدوده شهرستان بلندترين نقطه ارتفاعي مربوط به كوه خوانزا با ارتفاع 3158 متر است.
بلندي شهر اردكان از سطح دريا 1035 متر است.

ارتفاعات:
كوه هريشت( ارتفاع 1939) ---->12 كيلومتري شمال شرقي اردكان (محل قرارگيري پيرانگاه پير سبز هريشت ، زيارتگاه ، زرتشتيان)
كوه چك چك( ارتفاع 2745 ) ---->38 كيلومتري شرقي اردكان (در دامنه غربي آن محل زيارتگاه زرتشتيان ، پيرسبز چك چكو )

كوه تپه ريگ(ارتفاع 1605 ) ---->25 كيلومتري شمال شرقي اردكان
كوه هاي خرانق( ارتفاع قله 3199 متر)----> جنوب شرقي شهرستان
كوه هاي ندوشن(ارتفاع 2817 متر)----> غرب شهرستان
آشنایی با مسجد جامع ۵۰۰ ساله اردکان
مسجد جامع اردکان، متعلق به قرن دهم هجری قمری از بناهای تاریخی، مذهبی بافت قدیمی شهر است.
بنای خشت و گلی مسجد شبستان بزرگ، ایوان رفیع و گنبدی به وسعت ۶۴ متر مربع دارد که در ۵۰۰ سال گذشته پنج بار تعمیر و مرمت شده است. قدیمی ترین اثر این مسجد زیرانداز – زیلویی – است متعلق به سال ۱۰۱۶ هجری قمری که در موزه مردم شناسی اردکان نگه داری می شود.
مسجد جامع اردکان با اینکه تزئینات و کاشیکاری ندارد، مزین به یک در ورودی با ارزش هنری است.
در به شکل بسیار زیبا با صدها قطعه چوب پنج ضلعی ساخته شده است. بر روی دماغه در،

هشت قطعه فلز به شکل مربع بوده که فعلا" چهار قطعه آن باقی مانده است و جای چهار قطعه دیگر خالی است و عبارات «الله» و «محمد» به خط کوفی بر روی آنها حک شده است.
محراب مسجد با قطعه های کاشی، متعلق به اوایل دوره صفویه مزین شده است و در میان آنها سنگ مرمر نصب شده است.
بنا چندی پیش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.
در شهرستان اردکان جمعا" ۵۳ اثر تاریخی وجود دارد که از این میان ۲۰ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نام مکان تاریخی مسجد جامع اردکان
آدرس اردکان
توضیحات این مسجد کنار بازار در محله قدیمی شهر واقع و از قرن دهم هجری بر جای مانده است. این مسجد یک در چوبی کوچک دارد و یکی از زیلوهای قدیمی آن تاریخ 1038 هجری قمری را نشان می دهد.
نام مکان تاریخی حمام سعیدا
آدرس اردکان
توضیحات حمام موجود در سال 1034 هجری قمری توسط حاج محمد سعیدا بنا نهاده شده است. بر سر در ورودی حمام یک کاشی 35*60 با رنگ لاجوردی نصب گردیده است که در متن آن دو طاووس و چهار سرو و دو بلبل دیده می شود.
نام مکان تاریخی مسجد زیر ده
آدرس اردکان
توضیحات این مسجد کوچک ظاهراً در اوایل قرن دهم هجری در محله زیر ده بنا شده است. این مسجد قدیمی ترین مسجد اردکان است. از این مسجد سنگ وقف نامه ای به تاریخ 1218 هجری قمری و چند قندیل متعلق به سالهای 1037 و 1057 هجری قمری به یادگار مانده است.
نام مکان تاریخی چکچکو یا پیر سبز
آدرس شهرستان اردکان، کیلومتر 48 یزد طبس
توضیحات محلی است در میان کوههای اردکان و انجیره در جاده طبس در 48 کیلومتری یزد. چون مقدار کمی آب از شکاف کوههای صخره ای پوشیده از سبزه در حال ریزش است به چک چک معروف شده است. زرتشتیان این محل را پیر سبز خوانند. از روز سوم تا دهم تیر ماه برای انجام مراسم دینی و مذهبی و نذورات، زرتشتیان از ایران و جهان در این مکان گرد هم آمده و به صورت شبانه روزی اقامت می کنند. در این محل ساختمان ها و آب انبارهایی ساخته شده که قدیمی ترین آنها مربوط به عصر ناصر الدین شاه قاجار می باشد.

نام مکان تاریخی پیر هریشت
آدرس شهرستان اردکان
توضیحات هریشت در 15 کیلومتری اردکان و بر دامنه کوههای کم ارتفاع و پست، خشک و بدون پوشش گیاهی (به علت کمی نزولات جوی در این منطقه) واقع شده است. بنا به توصیف فرهنگ بهدینان، زرتشتیان معتقدند که محل غایب شدن یکی از کنیزهای بانو یزدگرد ساسانی بوده است. هر ساله روز 18 نوروز زرتشتیان در این محل بیتوته کرده به زیارت و جشن و پایکوبی می پردازند. در این محل چند دستگاه ساختمان مسکونی و سه آب انبار ساخته شده است. بنای زیارتگاه منحصر به یک اتاق و پستو است. در قسمت پستو سنگ کوهی مشهود است که محل غیبت شمرده می شود و در این مکان همواره آتش روشن است.
زیــــارت پیر هِریــشـت :

زرتشتیان ایران از سراسر جهان،
هر سال از روز امرداد تا روز خور از ماه فروردین (7 تا 11 فروردین) برای برگزاری آیینهای دینی و سنتی در زیارتگاه «پیرهریشت» گردهم میآیند.
این زیارتگاه در 15 کیلومتری اردکان یزد، بر دامنه کوههایی پست واقع شده است.
دلیل اعتقاد زردشتیان به این زیارتگاه، غیب شدن یکی از ندیمگان دختر یزدگرد سه ام در این منطقه است.

آورده اند که این مکان مقدس « گوهربانو »، از ندیمگان دختر یزدگرد سه ام شهریار را در خود گرفته است.
گوهربانو در پی تعقیب تازیان پس از حملۀ وحشیانه به ایران از کاروان همراهان جدا شده و پس از سرگردانی در این محل به نیایش خدا میپردازد و ناگهان ناپدید میشود و سالها پس از ناپدید شدن بر کودکی گمشده نمایان میشود و به او می‌گوید از پدرش بخواهد که بنای پیر هریشت را بسازد.
در پایین این کوه آهکی سیاه رنگ ، ساختمانهایی یه وسیلۀ خیر اندیشان ساخته شده است که خیله نام دارد و نیایش کنندگان که از راه دور و نزدیک به این مکان می آیند برای چند روزی در این خیله ها به سر میبرند.
بنابر تقویم قدیم زرتشتیان در طول ماه آبان هر به دینی میتوانست به این جشن‌گاه رفته و آیین ویژه زیارت را به جا آورد.
به روایتی جشن آتش افروزی ( هیرومبا ) را زرتشتیان شریف آباد در 26 فروردین در این زیارتگاه برگزار میکنند.
روایت دیگری هم از برگزاری جشن و پایکوبی در 18 فروردین خبر می‌دهد.
بنای زیارتگاه منحصر به یک اتاق و یک پستو است. در قسمتی از کوه، همواره آتش روشن است.
در وسط اتاق آتشگاهی وجود دارد که بر آن آتش می افروزند.
« به نظر من پرستش و زیارت این پیرها کهنترین شکل زیارت در ایران است که بعدها با ورود اعراب و اسلام آوردن ایرانیان تبدیل به پرستش امامزاده ها شده است .»
نام مکان تاریخی نارسون
آدرس شهرستان اردکان، جاده قدیم یزد مشهد
توضیحات در جاده قدیم یزد به مشهد، در یکی از دره های جنوب شرقی کوههای میان یزد و خرانق زیارتگاهی دیده میشود که نامش را پیر نارسون یا نارسونه نامیده اند. این محل مورد احترام پیروان مذهب زرتشتی بوده و از این رو هر ساله تعداد زیادی از آنها به این محل آمده و به اعمال مذهبی خود میپردازند. این مکان بر کنار حوضی ساخته شده و در مجاورت آن یک تالار و صفه بزرگ برای استفاده بازدیدکنندگان دیده میشود. درختان پر طراوت و پر شاخ و برگ در این محدوده دیده میشود. ساخت بنای آن را مربوط به عصر مظفر الدین شاه قاجار میدانند.

نام مکان تاریخی پارس بانو- بونو پرس
آدرس شهرستان اردکان، عقدا، زرجوع
توضیحات این زیارتگاه در دهکده زرجوع در دره ای به فاصله 24 کیلومتر از جنوب شمس آباد عقدا و بر دامن کوههای میل نیزار و لای چقک واقع شده است. این زیارتگاه همه ساله از اول تا پنجم تیر ماه محل تجمع و زیارت زرتشتیان می باشد.
این زیارتگاه به بونو پارس، بانو پارسا و پیر بانو معروف است. به نظر خانم مری بوس این زیارتگاه و چند زیارتگاه دیگر همه از معابد ناهید میباشد. سنگ نصب شده در سمت چپ ورودی زیارتگاه قدمت بنای آنرا به عصر صفوی میرساند.
نام مکان تاریخی مشهد خرانق
آدرس شهرستان اردکان، روستای خرانق

توضیحات بنای مشهد که نزدیک گورستان روستا واقع شده است. سنگ نبشته ای بر دیوار این بنا تاریخ 595 هجری را نشان می دهد و حکایت از عبور حضرت امام رضا (ع) از این روستا دارد.
نام مکان تاریخی مزار بابا خادم
آدرس شهرستان اردکان، روستای خرانق
توضیحات مزار بابا خادم با بنایی ساده و گنبد وار در میان کشتزارهای خرانق قرار دارد.
نام مکان تاریخی کاروانسرای شاهزاده
آدرس شهرستان اردکان، روستای خرانق
توضیحات کاروانسرای شاهزاده به فرمان محمد ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار بر جای یک کاروان قدیمی ساخته شده است.
نام مکان تاریخی مسجد جامع خرانق
آدرس شهرستان اردکان، روستای خرانق

توضیحات مسجد جامع روستا دارای سنگ قبری به تاریخ 499 هجری قمری است.
نام مکان تاریخی کاروانسرای حاج ابوالقاسم دشتی
آدرس شهرستان اردکان، روستای عقدا
توضیحات کاروانسرای حاج ابوالقاسم دشتی با بنای آجری و خوش طرح به سبک کاروانسراهای شاه عباسی در وسط آبادی قرار گرفته است. نام سازنده این بنا یعنی حاج ابوالقاسم دشتی از بازرگانان مشهور دوره صفوی در کتابچه موقوفات یزد آمده است و بر یک لوح سنگی به خط نستعلیق در ورودی کاروانسرا نام وی حک شده است. بر سنگ ساختمان این بنا تاریخ 1269 دیده می شود.
نام مکان تاریخی رباط خرگوشی

آدرس شهرستان اردکان، کیلومتر 60 روستای عقدا
توضیحات رباط خرگوشی از بنا های دوره شاه عباس صفوی است و نزدیک باتلاق گاوخونی بر سر راه قدیمی (مالرو) واقع شده است. این رباط در بیابان خرگوشی به فاصله 60 کیلومتر تا عقدا و 120 کیلومتر تا ندوشن قرار دارد. این رباط بسیار عالی و بزرگ از سنگ و آجر به ابعاد 80*80 متر ساخته شده است و قسمتهای زیادی از آن خراب شده است.
دیگر جاهای دیدنی اردکان عبارت‌اند از امامزاده سید نورالین-امامزاده سید هاشم شریف اباد-خانه تقدیریها-خانه خاتمی محلات قدیمی کوشکنو /کملاق /علی بیک وچرخاب - مجموعه آب انبارهای شهراحمدآباد - قنات عیش آباد احمدآباد -جنگلهای کویری حسن ابادانارکی-منارجنبان خرانق -منطقه حفاظت شده سیاه کوه در حاشیه روستای حسن اباد انارکی و.
رباط یغمیش « یقمیش »
به فاصله چها فرسخ از شورآب در راه فرعی که به ورزنه « اصفهان » منتهی می شود رباطی مستحکم که گاه قلعه نامیده شد . به مساحت 35 45 متر از سنگ و آجر قرار دارد که وضع ظاهری و عظمت بنا حکایت از اعتبار رباط و مرکزیت داشتن آن در دورانی می کند که راه اصفهان به یزد از ورزنه می گذشته یاغمیش بر سر آن راه واقع بوده است و ابتدای خاک یزد از یغمیش می شمرده اند صاحب جامع مفیدی « ج 3 ص 661 » در وصف این رباط می نویسد :

« به سر حد یزد و اصفهان در میان بیابان واقع است . جائی است خوفناک و مکانی است پروحشت در قدیم الایام قلعه ای ساخته بودند از سنگ رخام اما خرابی تمام در بنیان آن راه یافته بود . ایالت و شوکت پناه جانی خان قورچی باشی در زمان آن برجهای عالی ترتیب داد و در مساحت آن چاهی حفر نمود که مترددین از آن مستفیض می گردد و بانی آن را به دعا یاد می کنند . » وضع فعلی قلعه نیز موید نوشته صاحب جامع مفیدی است . یعنی دیوارهای قسمت قدیمی رباط همه از سنگ سرخ و بسیار محکم است و بعداً تعمیرات و مرمتهائی که در آن شده با آجر به انجام رسیده و مخصوصاً برجها و گاوپهلوهایی به آن الحاق شده است .

در کتاب یادگارهای یزد آمده است : سر در ورودی که در طرف دیوار شمالی است تماماً از آجر و احداث عصر صفوی است . دو برج متصل به سر در به محیط خارجی پانزده متر از آجر و یک گاوپهلو و جرز که حکم شمع و حمال برای دیوار دارد در همین سمت ساخته شده در زاویه دیوار سمت مغرب دو برج و در وسط آن یک برج سنگی هست و یک شمع آجری هم در همین سمت دیده می شود .
در دیوار سمت چپ مشرق دو برج سنگی اصلی و دو گاوپهلوی آجری متصل دیده می شود بلندی

دیوارها قریب 9 متر است بالای سر شاه نشین برجی از آجر به بلندی سه متر ساخته است و در همانجا سه سوراخ تعبیه شده که جای ریختن روغن داغ و آب جوش بوده است . دو متر از سر دیوار برجهای اطراف قلعه از آجر ساخته شده . در داخل رباط صفه ها و عقب سر آنها طویله و اصطبلها همه از آجر بنا گردیده و بطور کلی این رباط از حیث استحکام و استواری از رباط مهم و نسبتاً سالم صفحات یزد و از لحاظ نقش و طرح هم استادانه و خوش کار است .

در حال حاضر این رباط جهت پرورش مرغ گوشتی استفاده می گردد و همین امر باعث شده تا کمی از خرابی این رباط با عظمت جلوگیری بعمل آید اما در عین حال ویرانی در بعضی از قسمتها مخصوصاً ضلع جنوبی رخنه نموده و اگر در ساهای آینده نزدیکی به سرنوشت رباط خرگوشی که ذکر آن خواهد آمد دچار خواهد شد .
رباط خرگوشی
این رباط که از بناهای خیر و استوار شاه عباس صفوی است نزدیک باتلاق گاوخونی و یر سر راه قدیمی واقع شده که امروزه حدود چهارده فرسخ است چون راه یزد به اصفهان از معبر قدیم به مسیر کنونی تغییر یافته اهل تحقیق گذارشان بدین رباط نیفتاده است و فرنگی ها هم ذکری از آن در کتب اساسی معماری و باستانشناسی ایران نکرده اند . از این رباط در تاریخ عالم آرای عباسی یاد شده است .
اسکندر بیک ترکمان ذیل مقاله یازدهم از صحیفه اول بعنوان آثار خیر شاه عباس می نویسند . « ... و رباط گاوخونی و رباط دیگر در بیابان خرگوشی مابین ورزنه رودشتین اصفهان و ندوشن یزد که همیشه از بیم قطاع الطریق محل خوف و خطر مترددین بود و حالا امن است ... » « ص 1111

، چاپ تهران 1335 » .
بیابان خرگوشی بیابانی است برر کناره شرقی و جنوبی گاوخونی و رباطی که در آن ساخته شده به همان نام محل نامیده شده است این رباط ده فرسخ تا عقدا فاصله دارد و راه آن از جلیل آباد جدا می شود .
رباط بسیار عالی و بزرگ و معتبر و تمام از سنگ و آجر ساخته شده است و طول و عرض آن حدود 80 80 متر است متاسفانه بعلت انحراف راه و بی مصرف ماندن رباط ، چوپانان و ساربانان

قسمتهای زیادی از آن را خراب کرده اند و تقریباً رو به انهدام است . این رباط از بزرگترین و زیباترین و خوش طرح ترین رباط های عصر صفوی است رباطهایی که در اطراف سیاه کوه « مشهور به عین الرشید و قصر بهرام نزدیک ورامین » ، اصفهان و جز اینها دیده ام هیچ یک بدین پایه نیست و بسیار افسوس که ویرانی در ارکان آن چنگ انداخته است . وضع ساختمانی رباط بدین شرح است :
در دوره اصلی رباط اصطبل و جلو آنها حجرات و پیش اطاقها صفه ها قرار دارد .
در داخل رباط بر دست چپ بدنه دیوار ورودی سنگ سیاه رنگی نصب بوده است که فعلاً در یکی از ادارات اردکان نگهداری می شود و این عبارت بر آن نقر شده است « هو الله سبحانه ، به سعی

العبد الملک المعبود الا له اسد الله بن حسن جانه خواه ، سنه 1023 » بر سمت راست همین بدنه و قرینه سنگ مزبور در ورودی سنگ دیگری نصب بوده است که آن را از جای خود خارج کرده اند اما اینکه آنرا به کجا برده اند و چه بر آن نوشته بوده خدا عالم است . در حال حاضر ویرانی برر ارکان این رباط عظیم افتاده است و دیوار ضلع غربی آن همانگونه که در عکس مشهود است بکلی ویران گردیده و اکثر قسمتهای دیگر نیز رو به ویرانی است و فقط چند نفر چوپان در اطاقک کوچکی از آن سالم مانده است اطراق می کنند و برای دوشیدن گوسفندان و آب دادن به آنها از این رباط استفاده می نمایند شایسته است مسئولین میراث فرهنگی با تعمیر جزئی لااقل از ویرانی بیشتر این قلعه جلوگیری نمایند .
نه گنبد
در کنار جاده نائین – اردکان چند ساختمان سالم و خرابه وجود دارد که در اصطلاح محلی به نوگنبد مشهور است و این ساختمانها استان یزد را از استان اصفهان و یا به عبارتی دیگر شهرستان

اردکان را از نائین جدا می کند و از آنجا که این ساختمانها بعلت قرار گرفتن در یک منطقه خالی از سکنه و مشرف به کویر مرکزی ایران زمانی دارای اهمیت خاصی بوده اند که در اکثر کتب تاریخی مربوط به یزد نامی از آن محل به میان آمده است اهم آنها چنین است : در بیست فرسخی اردکان نه گنبدی است که بنایش کمتر است و معلوم نیست از کی بنا شده و به چه عنوان بدین نام و وضع در آمده است . در کتب تاریخی یزد درباره نه گنبد آمده است : عمارتی است چنان در هیچ دیار نیست کاروانسرا و حمام و مسجد و دهی چهل خانه به یکدیگر که بام هر چهل یکی بود و اساس آن از سنگ و گچ و آجر پخته و برجها و در آهنین .
همچنین در کتب تاریخی یزد آمده است امیر شمس الدین فرزند سید رکن الدین از آغاز تعدیات

یوسف شاه کسانش او را پنهان کردند و چون وسایل نجات او از یزد فراهم آمده شبانه با استری که خواجه علیشاه به او داده بود از یزد حرکت کرده در شب دیگری به نه گنبد رسید .
در نه گنبد ، گنبد چند خراب بود و چشمه ای آبی شور ، چون سید شمس الدین بدانجا رسید تشنه شد جز اندک آب شور آبی نجست نذر کرد اگر امورش اصلاح شود آب شیرینی در نه گنبد جاری کند . پس از نجات پدرش سید رکن الدین خودش به وزارت رسید و در دستگاه غازان لقب صاحبدیوانی گرفت و به نذر خود وفا کرده از اهرجان « اهرکان » قریه سه فرسخی قناتی خریده آبش را به نه گنبد آورده و از آن زمان تا کنون مسافرین از حیث آب آسوده اند . سید شمس الدی

ن چهل تن را معین کرد که در آنجا ساکن شوند و مرسوم معین کرد و آشی جهت فقرا و ابناءالسبیل روانه کرد و بسیار موقوفات بر آن وفق کرد . امیر شمس الدین در سال 743 هجری در تبریز وفات یافت و رباط نه گنبد و رباط جوگند و رباط عقدا و رباط نیستانک و قریه شمس آباد « سی کیلومتری اردکان » از بناهای اوست .
اما آنچه بسیار دیدنی و جالب توجه است کوچه های کج و معوج خرانق است و طبق روال کوچه های شهرستان باستانی ایران ساخته شده و نایانگر قدمت خرانق می باشد . کوچه های فعلی خرانق که همان بافت قدیمی را دارد اکثراً تاریک و بسیار مک عرض می باشد و بیشتر آنها بدون اینکه انتهای آنها به صورت ظاهر معلوم باشد بن بست است . یعنی در انتهای کوچه پیچی قرار

دارد و به محض پیچیدن ، کوچه بن بست می شود .
این شیوه کوچه سازی در قدیم الایام معمول بوده و در هنگامیکه سارقین یا دشمن پس از حمله قصد فرار داشتند بعلت بلد نبودن راه در این بن بستهای نامعلوم محاصره و می شده اند .
خانههای داخل قلعه معمولاً دو طبقه یا بیشتر می باشد که طبقه زیرین برای نگهداری حیوان و حشم و طبقه فوقانی برای سکونت اهالی بوده است و منازلی که بیش از دو طبقه دارد یک طبقه آن هم برای نگهداری آذوقه و علوفه بکار می رفته است و هم اکنون نیز داخل قلعه دارای همان بافت قدیمی می باشد و بسیار جالب و دیدنی است . در خارج از قلعه در سالهای اخیر ساختمانهائی از قبیل : مدرسه ، قهوه خانه ، پاسگاه و غیره ساخته شده است و اهالی نیز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به خارج از قلعه انتقال یافته اند .

آثار تاریخی خرانق
مسجد جامع و منار جنبان
مسجد جامع خرانق در وسط ده و در کنارحسینیه کوچک خرانق قرار دارد که تشکیل شده از یک صحن کوچک چند ضلعی ، تاریخ بنای مسجد بدرستی معلوم نیست ولی آنچه مسلم است مسجد قبل از مناره آن ساخته شده .
در داخل مسجد اثری از معماری قابل توجه یا چیزی که بتوان از روی آن تاریخ بنای مسجد را مشخص نمود دیده نمی شود و زیلوهای قدیمی مسجد اکثراً پاره پاره شده و تاریخ بافت آنها بدرستی معلوم نیست ولی آنچه مسلم است بنای مسجد مربوط به قرن دهم می باشد . در ضلع شمالی صحن در خارج از مسجد مناره نسبتاً قطور و بلندی تعبیه شده که از نظر معماری و طرز بنا در خور توجه است . این مناره دارای دو راه پله برای رفت و برگشت می باشد و از سه طبقه تشکیل شده است .
قسمت فوقانی مناره کلاً از چوب ساخته شده بوده و آنطور که اهالی می گویند نزدیک به 250 من « 1500 کیلو » وزن داشته و چند سال قبل به علت وقوع زلزله و وزیدن طوفان قسمت چوبی مناره کج شده وو چون بیم افتادن آن می رفته آن را بریده و پائین آورده اند . اما آنچه که باعث شهرت این مناره شده و تا به حال در روزنامه های کثیرالانتشار مملکت نامی از آن به میان آمده جنبیدن آن است که بوضوح مشاهده می شود و یک نفر می تواند بالای آن رفته و به خوبی آن را به حرکت درآورد . ناگفته نماند که اگر این مناره عظیم که به راحتی یک فرد می تواند آن را بجنباند

در یکی از شهرهای بزرگ ایران قرار داشت امروز رقیبی بس بزرگ برای منارجنبان اصفهان بود .
رباط ساغند
کاروانسرائی است بزرگ و خوش طرح که اهل محل آن را ساخته تجار یزدی می دانند ، که برای رفاه و اقامت مسافران حدود یکصد و پانزده سال قبل ساخته شده است . ولی قطعاً نوشته مولف تحفتة الفقرا صحیح است که می نویسد " بانی این رباط مرحوم حاجی محمد ولی میرزا بوده ، الحق رباط با معنی است . قریب یک سنگ آب شیرین که قنات آن از میان قلعه جاری است داخل رباط شده می گذرد .
صاحب جامع جعفری در مورد این رباط می نویسد :
از جمله خیرات محمد ولی میرزای قاجار « حاکم یزد » رباطی است در ساغند که در ساختمان آن چهار هزار تومان زر صرف گردیده و خدمت انجام آن اولاً به عهدۀ ابراهیم ولد حاجی علی رضا از معتبران تجار یزد و بعد از تفویض مهم استحفاظ ساغند به محمد کاظم خان قاجار به عهده خدمتگزاری او فرمود تا به اتمام رسید .