مقاله در مورد استان کرمان

بخشی از مقاله

استان کرمان

مقدمه
استان کرمان که در جنوب شرقی ایران واقع شده از زمان های خیلی قدیم از مراکز خیلی مهم فرشبافی محسوب می شده است. قبل از فرشبافی مردم کرمان به شالبافی می پرداختند و طرح های قدیم فرش کرمان از طرح های شال این منطقه اقتباس شده بود، اما به تدریج در طرح های فرش کرمان تنوع بوجود آوردند که کرمان را از سایر مناطق بافت متمایز ساخت. کم کم طرح های باب بازار خارج از کشور رایج شد و طرح های گل فرنگ، گلدانی، ظل السلطان، تصویری و... که مورد توجه و پسند بازار خارج بودند، بوجود آمد.

طراحان کرمان با الهام از طبیعت پیرامون خود، فرهنگ و اعتقادات خود، به خلق آثار زیبایی پرداختند. فرش دستباف به عنوان یک کالای هنری که بیانگر فرهنگ، آداب و اعتقادات مردم یک جامعه است و در حقیقت تاریخ تمدن یک ملت را نشان می دهد، از گذشته دور از اهمیت خاصی برخوردار بوده است و در دنیا چنانچه نامی از فرش دستباف برده می شد، در ذهن همه مردم دنیا، فرش دستباف ایران و به تبع آن فرش دستباف کرمان در اذهان می آمد.
فرش دستباف کرمان به دلیل متنوع بودن طرح و رنگ از گذشته دور زبانزد خاص و عام بوده و در حقیقت از عهد صفوی در این شهر کارگاه های متمرکز بافت وجود داشته و مردم استان کرمان به دلیل تبحر داشتن در شالبافی و سوزن دوزی توانستند در این هنر، هم در زمینه طراحی و هم در زمینه بافت موفقیت قابل ملاحظه ای کسب نمایند.

هدف اصلی از تهیه این پایان نامه معرفی طرح ها و نقوش سنتی فرش دستباف کرمان و همچنین معرفی طراحان فرش از گذشته تا کنون می باشد.

واژه ها
فرش دستباف: هنر و صنعتی که بافنده با الهام از طبیعت پیرامون خود و با دست آن را می بافد.
طرح و نقشه: منظور از طرح همان اشکال و نگاره هایی است که طراحان با الهام از طبیعت می کشند. اجزا تشکیل دهنده هر طرح قالی عبارتند از: نقش، زمینه و حاشیه.
طراحی در کرمان در بعضی از نقوش مانند نقشه های یکسره، بندی، درختی منحصر به طراحی متن و حاشیه می گردد، که حاشیه به حاشیه های کوچکتر در کناره ها محصور می شود و در طرح های ترنج دار به این ملزومات، متن و حاشیه، لچک و ترنج اضافه می گردد. همانند نقوش شاه عباسی.

فصل اول: تاریخچه فرش و ریشه یابی نقوش در دوره ی صفویه
دوره فرمانروایی و سلطنت خانواده صفویه در ایران عصر رفاهیت و روزگار آسایش و خوشگذرانی فراوانی نعمت و زمان ترقی و پیشرفت هنر و صنعت است در این عهد پیشرفت ها و تحولات زیادی در فنون و هنر رخ نموده و صنایع و فنون مراتبی عمده را پیموده و مخصوصاً هنر نقاشی در نیمه اول حکومت طولانی این دودمان بدرجه بلندی از ابداع و تازه کاری و استواری رسیده و برای آن تعجبی نیست. در نقاشی های دوره صفویه شکوه و عظمت این عصر و ابهت و جلال این زمان هویدا و

آشکار خواهد شد و تیتر موضوعی که برای کشیدن تصاویر و طرح صور نقاشی گرفته شده از وضعیت زندگانی و چگونگی حیات نقاشی یا مجموع فنون جمیله تبریز را عهده دار بوده و او ضمناً پیاپی فنون آرایشی و تزئین توجه نموده و نقشه قالیچه ها و ظروف را کشیده و تاثیر طراز و اسلوب فنی و رسالت او در اشکال انسان که بر منسوجات و پارچه های ابریشمی ایرانی در قرن دهم هجری به کار رفته مشاهده می کنیم و از تصاویر دیگری که نشان می دهد که هنر قالیبافی از ه

نر نقاشی ایران و پارچه بافی منشأ داشته است این است که به بیشترین تصویر آن که از نقاش هنرمند مصور محمدی می باشد از نواحی مختلفه ای از زندگانی دهاتی را نشان می دهد و در آن صورت زراعی است که زمین را شخم زده و زراعت می کنند و زراع دیگری است که در زیر اراضی قرار دارد و پرندگان بالای سر آن درخت قرار گرفته اند و به صورت خیمه است که در میان خیمه ها زنانی هستند که بعضی دوک بدست گرفته و چله می ریسند و بعضی پارچه می بافند.

در نقاشی های ایران در قرن هشتم هجری اشارات مبهمی به فرش شده ولی از آن ها نقوش قرن نهم هجری می توان اطلاعات مفیدی اگر نه درباره کیفیت تولید ولی درباره طرح های اولیه فرش دریافت کرد با توجه به قالب اولین نقاشی ها در این قرن به بیانی غیر ایرانی داشت و به موازات حرکت نقاشی در جهت مضمون های خالص ایرانی استفاده از نقوش و گلها در تصاویر نقشی عمده پیدا می کند. هر چند در ابتدای قرن قالی هایی که در میناتور تجسم یافته اند حالتی کاملاً ابتدایی داشته اند و دارای نقوش زاویه دار و هندی بودند ولی به تدریج خطوط مستقیم انحنا

یافته و گل های نیلوفری و ختایی در پیچاپیچ اسلیم ها بر روی فرش های درون کتاب ها ظاهر می شوند استفاده هنرمندانه کمال الدین بهزاد و شاگردانش از انگارها و نقش هایی که بعدها پایه و اساس طراحی فرش ایران شده در قسمت های مختلفی از تابلوها نظیر دیوار ها ـ پرده چادر یکی از راه های بررسی سوابق تاریخی و هنری فرش ها استفاده از نقوش مورد استفاده در صفحات کتاب های خطی ـ مرقعات و مینیاتورها است.
و طراحی بسیاری از فرش های قدیمی را در مقایسه با سبک استادان نگارگر بدان ها نسبت می دهند نقاشی های بهزاد و رضا عباسی و یا هنرهای ظریف و قوی ایران و سایر ممالک همجوار در اوج خود، همزمان با سبک رنسانس و هنر هنرمندانی نظیر داوینچی و راهبراند و هنرمندان دیگر در اروپا بوده است. استفاده نا محدود از گل و زیبایی طبیعت در سرزمینی که همواره نیازمند بارش

باران های بارور است هیچ نیست جز استفاده از هنر به ویژه حالات رویایی و تخیلی آن برای پناه روی هنرمند در هنگام دشواری های سخت اجتماعی دایره همان حالت یگانه نمادگرا و انتزاعی هنر ایرانی است که در تمام تاریخ هنر کشور ما بر پهنه همه هنرها جریان دارد. ظرافت به دقت و استفاده به غایت هنرمندانه از رنگ در ترسیم ریزه کاری ها و لباس و اشیا و حتی فرش می کرد او بنیان گذار اولین طراحی اصولی در نقوش تزئینی ایرانی شد هنری که بعد ها در عصر صفوی به

تابلوهای دیوارها، کاخ های صفوی و صنایع ظریف ایران و به ویژه فرش و هر هنر دیگری سایه افکن شد بهزاد زنجیر طلایی اتصال هنر تیموری و مکتب هرات به مکاتب تبریز و قزوین و اصفهان است. مینیاتور به مفهوم شناخته شده آن در حال سکون بود و تکان دیگری می بایست تا این هنر را از لابه لای کتاب ها و مرقعات و چه کتاب ها بیرون آورد و آن را بر دیوارهای کاخ ها و گسترده فرش ها را انواع کالاها، به شدت اقتصادی دیگر نظیر پارچه، ابزار و تیره تجسم بخشند

. بنابراین عصر صفوی همان طور که عصر تداوم و اوج هنرهای تزئینی دستی است در واقع عصر انحطاط و پایان عصر شکوفایی عصری زرین در هنر ایران نیز است. از عصر شاه طهماسب فرش های پر ارزش و هنرمندانه ای در دست است ولی بیشترین شکوفایی هنر ایران، بی شک از دوران شاه عباس صفوی است. با توجه به اینکه هنرهای تزئینی به طور اعم و نقش قالی به طور اخص موضوع بحث است توجه به خط و نقاشی به چند دلیل می تواند قابل توجیه باشد اول آنکه در میان هنرهای تزئینی بعد از ظهور اسلام به ویژه از قرون سوم و چهارم به بعد ابتدا خط و پس مینیاتور از برجسته ترین هنرهای تزئینی و تصویری هستند که در مقایسه با سایر هنرهای تزئینی ایران نظی

ر ساختار ظروف سفالی ابزار و بافت پارچه وقتی فرش چرخه و تولیدی داشته اند دارای کیفیت ممتازتری است. البته از اواسط قرن دهم به بعد فرش نسبت به هنرهای فوق الذکر از تحرک و گسترش بیشتری برخوردار می شود که نقطه اوج آن در عصر صفوی است علی رغم آنکه تا قبل از قرن دهم هجری نمونه های قابل توجهی از فرش در دست نیست نمی توان پذیرفت که نقش های حیرت انگیز و کمال یافته قرن دهم و یازدهم بدون گذر از یک مرحله تکاملی در یک مقطع خاص و به طور ناگهان پدیدار شده است. اسطوره و عصاره هنرهای تزئینی ایران بدون شک فرش است.

براساس آنچه در مینیاتورهای نیمه اول قرن نهم دیده می شود طرح های اولیه فرش شامل استفاده از خطوط صاف و شکسته و نقوش زاویه دار و ابتدایی و چند ضلعی های مختلف و حاشیه هایی که به صورت زنجیر به هم پیوسته اند برای ارزیابی و شناخت نقوش قالی عصر صفوی را مبدأ قرار می دهیم زیرا اولا نمونه های متعددی از این دوره در دست است که کار قضاوت را اندکی آسان می سازد و ثانیاً به نظر اغلب هنرشناسان در قرون دهم و یازدهم به دوره صفوی نقطه عطفی در شکوه و بالندگی فرش و عرضه نمونه های کامل و زیبایی از هنر قالیبافی است نقوش اولیه فرش برای مدتی طولانی ـ اگر بپذیریم که سابقه فرش به سدهای قبل از میلاد می رسد تا قرون هفتم و هشتم عمدتاً ساده و ابتدایی و با خطوط شکسته بوده است این نقوش با طرح های پخته و زیبایی که طی یک قرن بعد به وجود آمدند تفاوتی چشمگیر دارند طراحی و بافت فرش به

موازات گسترش ابعاد تجاری و اقتصادی اهمیت تازه ای یافت که هر چند در ابتدا به شدت تحت تاثیر مینیاتور بوده و به موازات آن حرکت می کرده ولی به تدریج از آن فاصله گرفته است و این امر به خصوص در مورد عدم استفاده از تصاویر برای فرش محسوس است همراه انتقال حکومت از خاندان آل جلایر به دودمان صفوی و انتقال مکتب هرات در اواخر قرن دهم و طول قرن یازدهم شاهد تحولی شگرف در طراحی فرش هستیم. طرح های ساده و زاویه دار روی فرش به تکاملی باور نکردی در زمینه طرح های دلفریب و پر از راز و رمز ، مملو از گل و گیاه با رنگ های متنوع و

چشم نواز می رسد. چند و چون این تحول اساسی چندان روشن نیست مگر آنکه بپذیریم هنرمندانی نظیر بهزاد و نقاشان پس از او با توجه به ظرافت و ریزه کاری و استفاده از رنگ های مناسب در مینیاتور به تعمیم و گسترش نقوش آن بر روی فرش کمک بسیار کرده اند. در هر حال تصاویر باقی مانده از اواخر قرن نهم دال بر آن است که استفاده وسیعی از اسلیمی افشان آن و گلهای نیلوفر و اناری بر فرش رایج بوده است و ما در اوج و قوت قالیبافی و تولید آن بوده ایم نمونه های محدودی از فرش های زمان قاجار در دست است که تا حدودی قضارتی نبی را ممکن می

سازد در نمونه های باقی مانده دو گروه کاملاً مشخص قابل توجه هستند گروه اول فرش های از نوع شهری و کارگاهی که عمدتاً بنا به سفارش و خواست امرا و حکام وقت تهیه می شده است دسته دوم هم گروه فرش های بومی و محلی و عشایری که در برخی از آن ها کمال زیبایی خام و بدون هنرمندان بداهه ساز را می توان دید. بی اغراق می توان برخی از فرش های عشایری و مناطقی تقلید کردستان، بختیاری و فارس آن ها از گل و گیاه و درخت و پرنده با رنگ های دلنواز و بعضاً استعاره استفاده شده به عنوان نمونه های مطلقی از زیبایی از فرش های محلی ایران محسوب می شوند.

فصل دوم: تاریخچه استان کرمان و منطقه جغرافیایی آن از لحاظ طراحی و بافت (در عصر صفوی)
کرمان شهری آرام و مهمان نواز در گوشه انتهایی جنوب ایران در لحظات تاریخی متعدد پناهگاه مهربان درماندگان تاریخ و به دنبال آن پذیرای متعاقبان و ظلم های ناحقی است که به وسیله برخی از مهاجمان بر شهر رفته است. اوج این تعقیب و تعاقب درگیری خان قاجار و شاهزاده زند است. کنیه وحشتناک او شهر را نه فقط از وضعیت زیستی بلکه از مردم نیز تهی کرد. اگر چه این

تهاجمات عمدتاً سیاسی بوده است تا اقتصادی ولی به هر جال در این سرزمین خشک که همواره در جست و جوی آب، چشم به برآعان دل به زیر زمین و در جست و جوی قنات ها و کاریزها داشته است و براساس این عوامل مردم با نوعی درونگرایی اجتماعی رو به حرفه ها و صنایع کوچک تر و محفوظ تر می کنند و بنابر یک منشا شناخته شده معمولاً در وضعیت خفقان و استبداد مسائل

فرهنگی سنتی بوی خانگی از رشد چشمگیرتری برخوردار می شود، در کرمان نیز چنین شد. این شهر در دوران های قبل از ظهور اسلام با سخت کوشی و توسل به تولیدات بومی به آرامشی نسبی توأم با آسایش داشته است و پس از ظهور اسلام نیز با فعالیت های آرام و عاقلانه حتی در دوران مغول دارای اوضاع اقتصادی مناسب و خود کفایی درخور اعتنا بوده است.

در عصر صفوی به همت گنجعلی خان شهر کرمان اهمیتی واقعی یافت. تجارت پارچه و کالا که همواره در این شهر رونق داشته است پس از خواب خونین اوایل قاجار رو به رشد می گذارد. از قالی کرمان در عصر صفوی می شنویم و در زمان قاجاریه پارچه ترمه، تن پوش تمام بازرگان قجری است. ولی آنچه در قرن نوزدهم در کرمان اهمیت ویژه ای دارد شامل و ترمه و دست بافته هایی است که از بیرون از مرزها نیز بازار دارد. ترمه و پارچه های زری، کالاهای گران قیمت و اشرافی اند که به عنوان لباس، بقچه و حتی روپوش روی تبر مصرف دارند. با رواج صنایع نساجی در زمان خود نوعی ژاکارد پیشرفته و جدید که فرش نام دارد هدایت می شوند.

نخست آن که کرمان همواره بیشترین و چیره دست ترین نقاشان نقشه های قالی را داشته و تا چندی پیش پر رونق ترین طراحی و نقاشی در ایران بوده است و 150 طراح قوی دست پرتوان در آن دیار به این فن ظریف و طاقت فرسا داشته اند. دوم آنکه از همه شهرها و حوزه های قالیبافی کارگاهی از کاشان و اصفهان گرفته تا مشهد و تبریز و کرمان، پیش از شهرهای دیگر از تنوع و رنگارنگی نقش برخوردار بوده است. سوم اینکه کرمان بیش از همه مراکز قالیبافی ایران یگانه و شیوه های نقش پردازی غرب زمین متأثر شده و از جمله طراحان می توان چون ژورژسرماژیف

بلغارستانی طرح ریزی قالی کرمان دست داشته اند بیش از همه جا زیر صادرکنندگان فرش ایران و شرکت های خارجی و علی رغم هجوم بی امان سلیقه های بیگانه و سفارش های کلان (باب صادرات و بیش از همه (باب آمریکا) خلاقیت و ابتکار خود را از دست نداده اند و رنگ و بوی قالی ایران داشته و بیشتر دستبافت های خود حفظ کرده است. چهارم آنکه قالیبافی کرمان که تا یک قرن پیش در برابر هنر و صنعت قالیبافی (ترمه) چندان اعتباری نداشت. میراث گرانقدر ترمه دوزی

(بافی) را چنان ماهرانه به کار گرفت و هنر و صنعتی نیمه جان را در قالبی دیگر چنان زندگی و غنا بخشید که مانند آن در نقاط دیگر ایران سراغ نمی توان گرفت و تبدیل صنعت عبابافی به قالیبافی را نمی توان همانند تجدید حیات ترمه در قالی کرمان داشت چرا که با نقش پردازی و طراحی و رنگ آمیزی ندارد و عبابافی صنعت است نه هنر همین است که از میراث عبای نایین جز ریزبافی به قالیبافی نائین نرسیده است.

پنجم سنت و هنر (نقش گویی) و (نقش خوانی) آهنگین و همراه با صدای خوش (جوابگوی) بافندگان به خلیفه که رنگ های هر گره را می خواند هنری است نزدیک به موسیقی که در جوار هنر و صنعت قالیبافی کرمان نشو و نما کرده و از ویژگی های قالیبافی این خطه است.
تحول و رونق قالیبافی کرمان و به تبع آن ابداع نقشه های گوناگون به صورت جدول های چهارگانه، از دهه دوم سده چهاردهم هجری و در پی رکود تجدیدی شالبافی آغاز شده از دهه دوم سده

چهاردهم هجری و در پی رکود تدریجی شالبافی آغاز شد. قدیم ترین نقشه جدول بندی شده در نمایشگاه حاضر بیش از 80 سال ندارد (در سال 1357 ش). از این رو به درستی نمی دانیم که پیش از آن قالیبافی از روی نقشه شطرنجی تا چه حد رایج بوده است. اما این نکته مهم است که از سال 1315 هـ.ق تا به امروز همه فرش هایی که در سرتاسر کرمان و روستاهایش (جز منطقه

ایل نشین افشار) بافته شده اند از روی نقشه چهار خانه بوده است. تا دوران انقلاب مشروطیت و رواج صنعت چاپ به همه نقشه ها را با دست، خط کشی و چهارخانه می کردند تدریجاً هنرمندانی چون محسن خان نقاش به سبک نقطه زنی را ابداع کردند که هر نقطه در چهارخانه نماینده یک گره است. به دلیل آن که نقطه زنی برای نقاش دشوار بوده شیوه دیگری که به سبک دورگیری معروف است و براساس آن گره های هم رنگ را در چهارخانه ها می کشاندند متداول شد. چون

رنگ ها و گره ها به هم پیوسته اند، بافنده به دشواری می تواند جای درست و دقیق پاره ای از گره ها را معلوم کند به همین سبب است که شبیه سازی در قالیبافی بدون (نقطه زنی) امکان پذیر نیست. پس از به بازار آمدن کاغذهای شطرنجی حدود شصت سال پیش به تیتر نقاشان به شیوه دورگیری گردیدند اما هنرمندان بزرگ و صاحب سبک از جمله حسن خام، پسر محسن خان و شیخ رمضان شیوه نقطه زنی را رها نکردند.

فصل سوم: سیر تحول و تکامل نقوش فرش کرمان در دوره صفویه:
دوره نخست- عصر ترمه:
که همزمان با رواج شالبافی کرمان بوده است و دوره انتقالی ترمه دوزی به قالیبافی از حدود سال های هجری قمری را در بر می گیرد کاربرد نگاره بته جقه ای و نیز نقش سروی که به نظر بیاری منشا اصلی نگاره بته ای است 1320 ـ 1315 از جمله نقوش متمایز این دوره است. این شیوه تا جنگ بین المللی اول ادامه یافت.
روند تکاملی عصر ترمه و ادامه منطقی آن در حدود سال های 1328 تا 1339 هجری قمری عصر بهارستان را پدید می آورد. طرح های این دوره به ارائه باغ و بوستان و گل و گیاه استوار است. تنش های درختی گل (بلبل) درختی پرنده ای یا بهارستان نقش انسان و نقش بندی کار از جمله نقوش رایج این دوره است. به بیان دیگر پایه کار بر طرح باغ (بوستان) شاخ و برگ، گل و گیاه با رنگ هایی به همان ظرافت و شادابی و باغ ها و گلزارهای بهاری با پرندگان بیشمار استوار است.
از صفات ویژه عصر ترمه و بهارستان برخورداری از شیوه سایه روشن در رنگ آمیزی برگ ها به صورت نیمه روشن و تیره به کاربرد دو لایه در یک نگاره گل مثل قرمز سیر و روشن و گلهای آبی رنگ از تیره تا روشن بدون شکل بندی شکل بندی، تعیین مرز و رها نکردن طرح بدون هیچ گوشه خالی است.
عصر بازگشت:
با پایان گرفتن جنگ جهانی اول و تغییر سلیقه بازار در آمریکا تغییر اساسی در طرح های کرمان به وجود آمد و نقش و نگارهای صفوی مورد تقلید هنرمندان کرمان قرار گرفت، در این دوره که از آن به عنوان بازگشت یاد می کنیم نقش های اسلیمی و گلهای شاه عباسی از نقش های ناب قرآنی و لچک های انبره رایج شد.

شروع بحران اقتصادی در آمریکا در سال 1928 میلادی مطابق با 1306 شمسی بر چیره شدن شرکت های آمریکایی به توقف سفارشات را به همراه داشت و برای مردمی که از فرش و صنایع وابسته به آن ارتزاق می کردند، زندگی را دشوار کرده با استقبال نقش های ریز تر و فشرده تر با متنی انبوه و پر نقش و نگار زمینه برگشت طراحان کرمانی به عصر بهارستان را پدید آورد و نقش از پیش معمول شد.

عصر گربلن:
طرح های کرمانی را به همراه داشت و چیره دستی در کار رنگ آمیزی نیز نتوانست در هویت از دست رفته قالی کرمان را بازگرداند و دامنه این عصر هنری را محدود تر کند. رواج دهه گل فرنگی و برگ فرنگی صرف نظر از نداشتن اصالت، پیوستگی و تداوم منطقی نقش قالی کرمان را نداشت.
حاشیه شکسته هم به شیوه اروپایی و قالی های دست چین، باب روز شد و برای نخستین بار نقش و نگار حاشیه که از عصر پازیریک زیر یک همواره شرط وجودی قالی ایران بوده از میان برداشته شد و نقش و نگار حاشیه به لچک ها پیوست و نقش حاشیه و متن قالی نیز یکی شد و یکسانی و یکنواختی کسالت آوری بر قالی کرمان چیده شد.

سرماژیف که ابداع نقش تاب قرآن، الهام گرفته از جلد قرآن را به وی نسبت می دهند. کار طراحی بسیاری از قالی های کرمان را بر عهده گرفت.
نقش و نگاره های حضوری مورد استفاده طراحان کرمانی قرار گرفت و اسلیمی ها و گلهای شاه عباسی و نقوش و ترنج ها و لچک های انبوه رایج شده در همین دوران بود که بزرگترین شرکت بازرگانی و قالیبافی (شرکت شرق) انگلیسی ـ یونان ، معروف به com به ضالیت پرداخت. یکی از سهامداران در این شرکت بیشتر کارکنانش یونانی بودند بحران اقتصادی ایالت متحده آمریکا که از سال 1306 تا 1928 م آغاز شد بازار قالی ایران را سخت کساد کرد. شرکت های آمریکایی یکی پس از دیگری بساط خود را برچیدند و کارگاه های بسیار تعطیل شد. تأمین (شرکت فرش ایران) اندک اندک جای خالی شرکت های آمریکایی را پر کرد و رفته رفته همه شرکت های بیگانه از جمله شرکت شرق کارگاه های خود را به این شرکت ایران واگذاشتند. با کم شدن فشار سلیقه های غیر ایرانی به فرش کرمان دوره به عصر بهارستان رجعت کرده منتهی نقش ها ریزتر و انبوه تر و پر نقش و نگار تر شد و نیروی کار دوباره متداول شد. با آغاز جنگ جهانی دوم دوباره سلیقه خریداران آمریکایی تغییر یافت. این دوره به سبب سلطه طرح های فرانسوی (عصر گوبلن) خوانده می شود نقش های بوسن و ساوونری یک راست از فرانسه می رسید و به دست نقاشان کرمانی با سم برداری می شد و به کارگاه می رفت. گذشته از رواج (دسته گل فرنگی) (و برگ فرنگی) پیوستگی و تداوم، نقش قالی ایران فاقد بود و حاشیه این قالی ها به شیوه اروپایی و قالی های چینی سخت باب روز شد حاشیه که از عهد پازیریک همواره شرط وجودی فرش بود از میان برداشته شد و نقش و نگار حاشیه به لچک ها پیوست. سرماژیف بلغاری اشراف زاده ای که در شرکت آمریکایی سهیم بود برسند محسن خان و حسن خان نشست طراحی و قالی های کرمان را به عهده گرفت. اما این عصر تاریک هر چه بود گذشت و قالی کرمان آبروی از دست رفته را باز پس گرفت.

فصل چهارم: طرح های قالی های کرمان:
یکی از دلایل شهرت قالی پر آوازه کرمان، کثرت نقش ها و طرح های جالب آن و استفاده از مجموع متنوع رنگ هایی است که با یکدیگر در تعادل کامل هستند طراح کرمانی هیچگاه خود را محدود در چند رنگ و نقش نکرده است. او همیشه دست شکن بوده و با انگشت ماهر و توانای خود همواره راه تحصیلات نا محدود انسانی را به درون فرش کشانیده است. آن زمان که احساس نمود حاشیه و قالب بر متن فرش متناسب نیست، حاشیه را با زمینه یکی کرد و گاه متن را از گل ها و نگاره ها و آذین ها برای ساخت و ترنج در میان زمینه ای ساده جای دارد و طرح قالی های کف ساده را انداخت.

خلاصه کدام بدست و آوری های فرش کرمان باعث آن شد از رقیب دیرین خود کاشان که در بافت فرش های نفیس و زیبا سابقه ای متعدد و شهرتی بی نظیر داشت که تا حدودی پیشی گیرد و عمده دلایل آن این بود که بافنده کاشان در طرح و رنگ محدود تری تولید داشت اما رنگ های بکار رفته در قالی کرمان بسیار متنوع بوده است امروزه در کرمان انواع لچک ترنج، کف ساده گلدار و بدون گل، کف ساده گلدار و بدون گل، کف ساده معمولی خوشه انگوری، سبزیکار، چمنی،

ستونی، سی و سه پل، برگ چغندری، قاب قرآنی و انواع بسته مخصوص بته جقه ها و نقش های انگوری یا واگیر نظیر خشتی و لوزی خاتم و نقشه های اروپایی از قبیل گوبلن، گل فرنگ و نقش های متفرقه نظیر آرم، به صورت رایج است، تنوع و گونه گونی این نقوش بسیار گسترده است و هر یک طرح، فرم وسیله نقاش را به همراه دارد.

به دلیل همین تنوع ابداعات بدیع، انواع آن را نمی توان برشمرد. بارزترین آن طرح ها درختی و اسلیمی است و نیز طرح هایی به نام که هریک خود از ارکان کار طراحی نقشه فرش بوده اند. طرح درختی شاید به دهها نوع شکل کشیده می شود. ترنج دار ـ بدون ترنج، گوشه دار، یا بدون گوشه با مرغ و بدون مرغ ، منظره دار و بدون منظره که همه این اشکال و قالب ها را درختی می نامند به استثنای بته جقه به طرح مدام، طرح شاه عباسی نیز که بیشترین انواع فرش کرمان را در گذشته تشکیل می داده، اکنون دارای دهها سبک و فرم های مختلف است.

انواع شاه عباسی گوشه ترنج، شاه عباسی اسلیمی شکسته، اسلیمی دم اژدری، حاشیه صاف یا حاشیه شکسته، جملگی به عنوان شاه عباسی از کلیه نقوش تفکیک می شوند. از دید نقوش خوشه انگوری است که از زمان مرحوم دیلمتانی به بعد مطرح بوده است . مثالی بارزتر نقش قالی های افشار است که به افشاری معروف است. این نقش مخصوص هر خانواده از این طایفه است. ظاهراً هر عروسی در این خانواده می بایست یک قالیچه با نقش مخصوص به خانه شوهر بیاور

د نگار گاه از انواع دیگر نقوش هستند، با نقش های گوناگون از قبیل گل سرخ دوره ای، گل سرخ بی دوره که در زمان قدیم با رنگ های متفاوت ، پوست پیازی، پوست پیری ، صورتی، چهره ای، گل خاری و لاکی به کار رفته اند. این هفت رنگ به همراه سفید درون یک گل سرخ به کار می رفت.

فصل پنجم: انواع گلها:
گل های میخک، رز، لاله عباسی، مخصوصاً گل نسترن به صورت تک درختچه در قالیچه یا قالی با همان ملایمت و صفایی که در طبیعت دارد و یا نخ چین «نقطه چین» آن سفید است، نیز در قالی کرمان جلوه گر می شود.
اما درخت ها حتی داربست انگور و رز پیاده که روی زمین خوابیده، سرو، کاج، درخت بلوط، بید مجنون و حتی درخت عناب، گلابی، سیب نیز در نقش قالی کرمان جایگاه ویژه ای دارند، از انواع دیگر نقوش طرح خشتی از نظر بافت و نقش پیش پا افتاده ترین نقش ها در صنعت قالیبافی کرمان است.

نقش خشتی یا به صورت لوزی است یا به شکل صاف در مجموع مثل قاب های خشت زنی است که داخل آن گل می کشند. قالب های قابی بر خلاف آنهاست، یعنی یک قاب کوچک و یک قاب بزرگ دارد شاید چهارگونه قاب در داخل یک قالی کار شده باشد که عموماً چهارگوش و یا مربع مستطیل اند. قالی های دیگری به نام پنج ترنج و پنج رنگ نیز در کرمان معروف بوده است که البته قالی پنج رنگ در واقع همان هفت رنگ است. در این قالی ها رنگ چهره ای که به آن صورتی می گویند و گل خاری وجود ندارد، رنگ لاکی یا همان قرمز، سبز کمرنگ و پر رنگ را نیز فاقد است نقش

در کرمان ابتکاری است و اقسام گوناگونی دارد. مثلا در نقش حصاری نقش ها به حاشیه و خط کشی دور قالی مانند حصاری است خط کشی شده، اما نقش چمنی بر عکس این است یعنی خط صاف ندارد و همه آن با گل پر شده، مثلا در نگاه اول می بینید حاشیه و گوشه ترنج دارد اما دقیقتر که می شوید در می یابید که خط کش ندارد و همه اش ترکیبی از گل است. متاسفانه به

این هنر دیرینه و سنتی کشورمان بها و شان داده نشده است و از این مهمتر غریب ماندن نام خالقان و هنرمندانی است که چراغ دیدگانشان را ارزانی این راه کردند و فانوس وجودشان گرما بخش طریق سایر طراحان بعد از خود شده است.
قالی کرمان از قدیم به عنوان ظریفترین و نفیسترین قالی ایران است که دارای شهرت جهانی می باشد. در کرمان پشم بسیار مرغوبی برای قالیبافی تهیه می شود که مراکز اصلی آن عبارتند از بم، رودبار، رفسنجان و سیرجان.
قالیبافان و طراحان فرش کرمان میراث دار چند هزار ساله تمدن ایرانی در کرمان می باشند. این صنعت علاوه بر اینکه در صادرات غیر نفتی تأثیر بسزایی دارد، موجبات اشتغال در استان فراهم آورده است.
طرح های فرش کرمان را می توان به دسته تقسیم کرد:
1- طرح های قالی افشاری: مانند بعضی از گل سرخی ها، سر کله ها، گل هشت، گل عاوری ، طرح موسی خانی.
2- طرح های قالی های صادراتی: مانند نقشه های خوشه ای قالی درشت باف و قالی های ریز باف حسن خانی.

3- طرح قالی زیر پایی: مانند شاه عباسی، سرام، درختی، قاب قرآنی، بندی، اسلیمی، خشتی
اما به طور کلی می توان گفت طرح های فرش کرمان به شرح زیر می باشد:
نقش شاه عباسی ، بته جقه، درختی، ستونی، خشتی، هندسی، قاب قرآنی، حسن خانی، خوشه ای، گلدانی، حاج خانمی، گوبلن، سرم کتیبه ای مینیاتور، گلسرخی، باب آمریکا، شکارگاه.
یکی از موارد بسیار مهم در طراحی فرش ایران در زمان حال مسئله نوآوری تغییر و تحول در نقشه ها می باشد، زیرا با توجه به علاقه و سلیقه مشتریان باید به دنبال تحول مثبت بوده البته این تحول تا جایی قابل قبول است که بر اساس و پایه طراحی سنتی فرش ایران لطمه ای وارد نیاورد و

اصالت و موجودیت آن را به خطر بیفکند، بلکه در یک چهارچوب حساب شده این تغییرات و طرح های جدید پا به عرصه وجود بگذارد تا علاوه بر نوآوری در عین حفظ اصالت فرهنگی به بازار های خارجی و داخلی را نیز از دست ندهیم، زیرا که سنت های یک قوم ریشه های عمیق فرهنگی و وجودی آن ها است که میراث گذشتگانشان می باشد و هر حرکت و تحولی باید آگاهانه و هوشمندانه باشد تا آسیبی به اصل فرهنگ آن قوم وارد نیاورد.

در این مورد شکی نیست که تجربه ایرانیان در هنر طراحی قالی به مراتب پیش از مغرب زمین است چون قالی در کشورهای اروپایی نوعی تجمل جدید است و قبل از قرن نوزدهم در انگلستان مورد استفاده عموم نبوده است.

فصل ششم: سبک های طرح قالی کرمان:
طرح قالی کرمان به طور طبیعی به دو منبع یا دو سبک کاملاً متفاوت که به آسانی قابل تمیز و تشخیص است تقسیم می شود:
الف ـ طرح هایی که از خطوط مستقیم تشکیل شده است.
ب ـ طرح های شکسته یا طرح هایی که از خطوط منحنی تشکیل یافته است (طرح گردان)
الف ـ 1) طرح های گروه اول از سه خط مستقیم تشکیل گردیده:

1- خط افقی شامل یک ردیف گره است پهلو به پهلوی هم بسته می شود.
2- خط عمودی شامل یک ردیف گره است که یکی بالای دیگری بر روی یک جفت بسته می شود.
3- خط اریب شامل یک ردیف گره است به تناوب یکی بالا و یکی در کنار بسته می شود. قالیچه های روستایی و عشایری از خطوط مستقیم تشکیل و بافته می شوند.

ب ـ طرح های گروه دوم طرح هایی هستند که از خطوط منحنی تشکیل شده اند گرچه برای جدا کردن متن از حاشیه از خطوط مستقیم نیز استفاده می شود. بافت طرح هایی با خطوط افقی مستلزم این است که نقشه قالی با دقت و محاسبه دقیق آماده شود، تهیه این قبیل نقشه در کارگاه های شهری و به وسیله طراحان ماهر و با همکاری رسام های شایسته و نقاشان دیصلاحیت امکان پذیر است.

طراحی و نقش در فرش کرمان:
چنانچه می خواهیم از طراحی و دنیای پیچیده و در عین حال جذاب آن سخن بگوییم آنچه بدست می آید کوهی از دست نوشته ها در مورد این دریای بیکران است. شاید به جرات بتوان گفت آنچه مایه حیات و زنده ماندن و جذابیت فرش شده است، طرح های بدیع و دلفریب آن است که چون ریشه ای محکم و استوار در سرتاسر تاریخ موجودیت آن تمامی پیکره اش را در برگرفته و تابحال در مقابل تمامی مشکلات اقتصادی و اجتماعی همواره سربلند و سرافراز، تاریخ قومی و فرهنگی

کشورمان را حفظ کرده است. لازم به ذکر است که هنر طرح و رنگ فرشی، دارای ارج و منزلتی والا و جایگاهی رفیع در میان هنرهای دستی ایران است، اما متاسفانه به این هنر دیرینه و سنتی کشورمان بها و شان کافی داده نشده است. آن ها به طور غریزی قادرند به هر موضوع یا نظریه ای شکل دهند و از آن طبق قواعد پذیرفته شده، طرح یا نقشه ای تهیه کنند. تحول و رونق قالیبافی و به تبع آن ابداع و چاپ اوراق نقشه با رجشمارهای متفاوت موجب تسهیلات بسیار در امر طراحی قالی شد و طراحان ایرانی با بهره گیری از عناصر و نگارهای ویژه ای که برای قرن ها منبع الهام هنرمندان بودند، طرح های متنوعی ارائه نمودند.

فصل هفتم: تقسیم بندی طرح ها و نقوش فرش کرمان:
براساس این تقسیم بندی می توان گفت نقشه های قالی کرمان در دسته های زیر قرار دارند:
1- طرح شاه عباسی شامل: شاه عباسی افشان ـ لچک ترنج ـ درختی ـ جانوری ـ لچک ترنج کف ساده طرح دار.

2- طرح افشان: اسلیمی ـ گل اناری ـ هسته گلی ـ حیواندار ـ ترنجدار.
3- طرح اسلیمی شامل: بندی ـ اژدری ـ لچک ترنج ـ تمام اسلیمی ـ ترنجدار.
4- طرح بندی شامل: کتیبه ای ـ خشتی ـ قاب قابی ـ خوشه انگوری ـ ترنجدار ـ درختی.
5- طرح بته: بته جقه ـ ترمه ـ بته مادر و درخت ـ لچک ترنج ـ ترنجی.
6- درختی شامل: سروی لچک ترنج ـ سراسری ـ حیوانی ـ جنگلی ـ هنریکار ـ سراسری ـ محرابی ـ اسلیمی ـ دسته گلی درختی ـ چمنی سراسری.
7- طرح شکارگاه شامل: درختی ـ لچک ترنج ـ سراسری ـ ترنجدار.
8- طرح اقتباسی شامل: گوبلن ـ گل فرنگ ـ ترکیه.
9- طرح قابی شامل: اسلیمی ـ قاب قرآنی ـ مدالیون ستونی.
10- طرح گل فرنگ: گل سرخی ـ گل و بلبل ـ ترنج دار: که خود گل سرخی در مناطق مختلف اساسی متفاوت دارند. مثل گل سرخی در منطقه جیرفت.
11- طرح گلدانی: شامل حاج خانمی ـ دو طرفه ـ سراسری محرابی ـ خلل السلطان ـ تکراری ـ لچک ترنج.

12- طرح محرابی شامل: درختی ـ گلدانی ـ حاج خانمی.
13- طرح خوشه ای شامل: محرابی ـ یکسره . که خود طرح محرابی به سه دسته ترنجدار ـ درختی خوشه ای و درختی سروی تقسیم می شود.
14- طرح تلفیقی شامل: لچک ترنج ـ سلسله ای ترنجدار.
15- طرح هندی شامل: لچک ترنج ـ کف ساده ـ ترنجدار ـ افشار.

فصل هشتم: بررسی ریشه نقوش و طرح های فرش کرمان
بته جقه: گفته می شود منشا بته شعله ای از آتش معابد زرتشتی است یا از شال کشمیر هند از قرن 9 هجری ـ شبیه به است و گلابی و بهترین شباهت آن به سرو تارک خمیده یا گیاه تارک خمیده است. بته در هنرهای مختلف و به صور مختلف مورد استفاده و تزئین است.
در بررسی پیشینه بته می توان گفت که شال کشمیر مربوط به قرن 9 هجری است در حالی که در نقش برجسته هخامنشی در پرسپولیس و قدیمی تر آن نقشی از اسلام دیده شده، پس بته قدیمی تر از چیزی است که به نظر می رسد.

سرو: این طرح پایگاهی است در بررسی نقش های درختی. سرو یک گیاه همیشه ماندگار است و برگهایش سبز. مفهوم استفاده از این درخت نامید در هنرهای مختلف وسعت دارد به خصوص معماری و برجسته نگاری هخامنشی و نقش برجسته نقوش ایلام قدیم با این تفاوت که سرو آن خمیدگی ندارد و سعی شده قرینه دو طرف برابر باشد.
جقه: جقه به تاج سر پادشاهان گفته می شو که یک نقش مایه بته است که شاخص یک دوره در نگارگری و مینیاتور است و مربوط به قرن 10 هجری.

درختی: طرح درختی هم به صورت سراسری هم به صورت نیمه درختی یعنی یک دوم کشیده می شود. گاهی به صورت درختچه های کومه ای کوچک طراحی می شوند. هر جا درختی است مفهوم رابط بین زمین و آسمان است که درخت حیات یا زندگی را یادآور می شود.
درخت حیات با خصوصیات یک درخت با توسل جستن به خصوصیات مثبت انسانی و ارزش ها مثل درخت رشد میکند و نهاد موجود را به بالندگی می رساند و ما را از زندگی اخروی به معنا هدایت می کند. درخت مظهر رشد و شکوفایی در معنای عمومی است. عمده طرح های درختی در ساختار سراسری نقش می شود. درختی را می توان از کوچک تا بزرگ پارچه کار کرد. چون این طرح در ابعاد بزرگ پارچه هم جواب می دهد.

طرح باغی: در ساختار طراحی فرش نشات گرفته از معماری است که باغها را به تصویر می کشد و گاهاً خود عمارت را نیز به صورت مبنا نشان می دهد. آب راههای طرح باغی 2 و 4 و 6 و 12 آبراه است. مبنای تقسیمات باغ بر نظام تقسیمات معماری باغ ایرانی است.
ساختار طرح افشان: در این ساختار یک مرکز برای طراحی اجزای نباتی داریم که طرح از آن جا شروع و شکل می گیرد. نقطه شروع گاهی لوزی است که اسپیرال ها ازآن شروع و در کل کار پراکنده می شوند. طراح اسلیمی هم همانطور که از اسمش پیداست از نظام طراحی جناقی نشات می گیرد. (طراح اسلیمی شاخه شکسته)

نظام پراکندگی ساقه اسلیمی بر مبنای دورها و حرکتهای ساقه به دور خود و در کل طراح است. بیشتر طرح ها به صورت مارپیچ است. در اسلیمی دهان اژدری دهانه اسلیمی دو شاخه می شود. اسلیمی خرطوم فیلی به صورت گرد است و به دور خود می پیچد و اسلیمی حرکت اسپیرال مانند دارد. اسلیمی شاه عباسی و بندی شاه عباسی و زیر گروه های دیگر فردی است.

در نظام طراحی شاه عباسی یک نقشمایه معیار می شود. نام شاه عباسی به دلیل آشنایی شاه عباس به هنر و نظام طراحی گل اناری و گرد انتخاب شد و باعث شد جای خود را به گل شاه عباسی بدهد. در بازار اروپا و آمریکا و عرب در این طرح ها نظر دارند و تمام کشورهای رقیب بلا استثنا هند و پاکستان، افغانستان و چین به سمت نظام طراحی شاه عباسی با گل درشت رو آورده اند.

طرح بندی و واگیره ای به صورت قرینه است و یک نوع ساختار طراحی دارد . بندی شاخ گوزن، بازو بندی، شیر و شکری هر کدام یک کاربری عمومی داشتند. طرح بازوبندی از بازوبند زورمندان گرفته شده است. بندی ساده ترین نوع نظام طراحی است به جز واگیره اسلیمی که باید در سوار شدن آن ها روی هم دقت کرد. بندی ها عمدتاً در تمام کشور کاربرد دارند. هر جا که به طور خاص نمی توانستند روی طرح نام بگذارند به آن بندی یا واگیره می گویند.

شکارگاه: در این طرح گاها سوارانی را بر اسب در حال بازی چوگان یا در حال شکار حیوان می بینیم که وسیله شکاری در دستشان است. طرح شکارگاهی کامل است که تمام ابزار اسب ها و اعضا را نشان دهند. شکارگاه قم اکثرا با حواشی کتیبه ای دیده می شود. در شکارگاه اصفهان از حاشیه گردان نباتی استفاده می کنند. طرح شکارگاه در اکثر نقاط ایران دیده می شود. به جز مکان هایی که در آن هندسی کار می کنند. طرح شکارگاه بر مبنای گردان کار می شود.

در طرح های سلسله لچک ها در طراح لچک و ترنج به هم می چسبند. طراح مستوفی که محدود است به اراک و حوزه حوزه بیجار نظام گردشی اسلیمی داریم ولی نحوه پراکنش این شاخه ها بر مبنای دورهای اسلیمی نیست و بر مبنای نظام قرینه سازی است. در قالیچه هیبت دو متعلق به شیراز همیشه طرح درخت با ساختار عمودی سراسر فرش در آن دیده می شود.

سبزیکار کرمان: زیر مجموعه طرح درختی در کرمان است. تفاوت سبزیکار درختی با سبزیکار سرام در حوض و جوی آب سبزیکار درختی و پوشاندن سطح متن توسط درختی بزرگ و کامل است. اما در سبزیکار سرام ما جوی آب نداریم و درخت ها به صورت درختچه های پراکنده است.
انواع بته ها عبارتند ازت بته هشت پر کردستان، بته سیری، آقا کاظمی/
بته قم سایز کوچکتر دارند و راستای پیچیدگی و خمش بته ها از یک سمت است. در شناخت بته های هر منطقه باید کاربرد حاشیه را در نظر گرفت. در بته کردها و ترک ها تفاوت حاشیه زیاد است. بته های هدیس با حاشیه ثابت و بی جهت است. در قم بته جوجه داریم که با حاشیه ثابت دیده می شود. بته عقاب هم در فارس به رابطه نوع پرداخت نقش مایه در قسمت سر آن نامگذاری شده است. بته قم جوجه از اقسامی است که در مناطق مختلف استفاده می شود. بته هشت پر در کردستان به طور خاص رواج دارد و خیلی ریز است. تمام هشت پر کردستان با تضاد رنگی گرم و سرد و تیر، و روشن استفاده می شود. بته جوجه قم تضاد رنگی گرم و سرد کمتر در آن استفاده می شود. در بته جوجه رنگ حاشیه و متن را هماهنگ انتخاب می کنند با استفاده از تضاد فام و اشباع رنگی.

در بته های سنه تزئینات داخل حاشیه را به درون بته می آورند. رنگ آمیزی و نقش پردازی در کلیت طبیعت باعث می شود سلایق زیبایی شناسی مردم به سمت پست تر افول کند. کسانیکه افسار حرکت هنری را به دست دارند باید مبدع جریان هنری باشند که موجب تعمیق معنای آحاد جامعه درباره هنر نشود. تجانس رنگی میان بته و حاشیه باعث انسجام فکری می شود. یکی از دلایلی که باعث از بین رفتن ارزش ها و ملاک زیبایی شناسی می شود جابجایی مناطق بافت و طرح است. با این کار ویژگی های هویت را محو می کنیم. (به طور مثال طرح بته راور کرمان با بافت قم). نقش بته را هم در متن و هم در حاشیه به کار می برند. از خصوصیات بته چهارمحال نحوه

پراکندگی و ریز بودن اجزا طرح است به اضافه نوع نقش پردازی.
در بته های کرمان عمدتاً رنگ های حاشیه و متن یکسان و هم درجه است. منتهی نقش پردازی کرمان در متن و حاشیه به هم نزدیک است. عمده نقش راور را نقش مدالیون مرکزی تشکیل می دهد. مدالیون یک نقش قالب و مسلط است. در کرمان همه جای فرش همسان و همسطح دیده می شود و حاشیه و متن با هم هماهنگ است.

فصل نهم: سیر تحولات نقوش و طرح های فرش کرمان از صفویه تا معاصر:
طرح های اسلیمی:
از قرن نهم به بعد خطوط منحنی به طرح قالی راه یافت و کم کم طراحان ورزیده قالی به خاطر ایجاد نوعی تحول در طراحی قالی، از خطوط مستقیم منحرف شدند و از خطوط منحنی در طرح ها استفاده کردند. از این زمان بود که ترنج ها و اسلیمی های بسیار ساده در قالی مشاهده شده است.

طرح های اسلیمی در زمان صفویان به نهایت کمال خود رسیدند و در کاشیکاری و قالی بافی آنچنان رواج یافت که کمتر کاشی و قالی از آن دوران می توان مشاهده کرد که بدون طرح اسلیمی باشد. باید یادآمدی کرد که طرح های اسلیمی بدون شک از پدیده های طبیعی استفاده شده است چرا که خطوط دارای گردن بسیار ملایم و زیبایی هستند. گروهی عقیده دارند که طرح اسلیمی ساده در اصلی کله فیل بوده و گردش دنباله آن را نمودار خرطوم فیل می دانند اسلیمی ماری که در واقع آن را باید یک اسلیمی خاص نامید از حرکت باز گرفته شده است.

طرح های اسلیمی در بیشتر هنرهای ظریف ایرانی از دوران صفوی به کار برده شده و روی طرح های این هنر تأثیر گذارده است، مثل کاشیکاری زری بافی دوزی ـ تذهیب ـ مینیاتور و گچ بری، حتی درختانی بر روی دیوار عمارت مثل نقاشی روی عالی قاپو و هشت بهشت، طرح های اسلیمی مربوط به اصفهان و تبریز است و در کرمان هم دیده می شود ولی از نظر روانشناسی، کویری بودن کرمان چشمه در ذهن طراح اثر داشته است در کرمان گلها کوچک و طرح پر گل است و این همان سراب خیال طراح است که برای خود باغ بهشت را مجسم می کند.

بته و انواع آن:
میان شالبافان و قالیبافان این طرح بیشتر به بته کشمیری معروف است و این اواخر به سبب از میان رفتن جقه، آن را بته ترمه می خوانند. این طرح زیبا و کاملاً ایرانی را هم اکنون در تمام کارهای دستی اصفهان از انواع پارچه ها و پرده ها می توان یافت و فرش های بیرجندی نیز بیشتر با این طرح دیده می شود شهرت بته کشمیر آن است که شال کشمیر با بیشتر شال های هنری که غالباً به نام کشمیری خوانده می شود، با انواع مختلف این بته تزئین شده است همین مسئله است که ذهن محققان فرهنگی را بر آن داشته که تصور کنند اصل بته جقه از هند بوده است. در حالی که می دانیم در زمان سلطنت پادشاهان صفویه هنرهای بسیاری به هند انتقال یافت که

یکی از اصیل ترین آن ها بته جقه بوده است در کرمان بته ها از خود نقشه بته جقه، بسته بندی و بعضی از بته ها که سر آن ها زائده ای خمیده دارد از بته کرمان الهام گرفته اند و دو بته داخل هم به بته مادر و دختر معروف است تا آن جا که صاحبنظران گفته اند قدیمی ترین طرح بته جقه به قرن نهم هجری مربوط است که نمونه ای از آن در مورد موزه مترو پولتین نیویورک نگهداری می شود. در واقع بته جقه طرح مجدد سروی سرخم کرده است که به این شکل طراحی شده است. سرو در

ایران باستان اهمیتی خاص داشته و مقدس شمرده شده است در کنده کاری های سنگی طرح هایی از سرو دوره هخامنشی برای ما باقی مانده که بی شباهت به بته جقه نیست بته جقه انواع بسیار دارد اما به طور کلی طرح اصلی آن سروی خم شده است.

سرو: طراحان و استادکاران داخل بته جقه را با نقش های مختلف اسلیمی ختایی و بته جقه کوچکتر تزئین می کنند و گه گاه حاشیه آن را با اسلیمی ها و طرح های ساده از خود بته جقه می آرایند. طرح بته جقه در ظاهر سادگی دارد و بیننده فکر می کند بته ها، به طور منظم پی هم قرار گرفته اند. هر چند که نقشه برای طراحان آسان جلوه می کند ولی از نظر بافت برای بافنده بسیار مشکل است. چون خط های بته ها و داخل آن ها از یک نقطه رنگ عموماً بافته می شود و هر عیب جزئی در این فرش بیشتر از فرش های دیگر جلوه می کند.

چنین است که انواع بته جقه بسیار است و هر هنرمند و طراح و استادکار قالی می توان در متن این طرح استادی را نشان دهد. بته جقه ها در هر شهری طرح های ویژه ای دارند که به نام همان شهر و ولایت معروفند. بته جقه نائین ـ ساروق ، همدان، حاجی آباد ، کرمان، کاشان، شیراز، شکل هر یک از این بته ها با هم تفاوتهایی دارد اما طرح اساسی آن ها با یکی است. بته جقه مانند اسلیمی ها در اغلب هنرهای تزئینی به کار رفته اند مثل ترمه دوزی، قلمکاری، زری دوزی، تذهیب، کاشیکاری در تصاویری که از عهد صفویان باقی مانده است، تاج شاهان و نیم تاج بانوان مزین به بته جقه است که جواهر نشان می باشند . این طرح که شبیه سوزن دوزی های کرمان و شال های ترمه است که پایه اصلی آن را طرح معروف بته جقه تشکیل می دهد. ترنج میانی این

طرح از یک یا چند ترنج متحدالمرکز تو در تو، شکل گرفته که با گل های ریز و انواع برگ های زیتون، نیم بهار بته جقه ها تزئین شده اند. حاشیه های اطراف هیچ یک با خطوط متمایز و کاشیکار از متن جدا نیستند و مرزی مشخص که لچک ها و حواشی را از هم جدا کننده در آن نمی توان یافت. سادگی زمینه این طرح به گیرایی و چشم نوازی ترنج میانی کمک فراوانی می کند طرح لچک ها مجموعه ای از گل ظریف است که به صورت طره در سرتاسر حاشیه طاق نمایی که خود نیز در متن فرش دیده می شود گسترده شده اند. (تصویر شماره1)

نقش خشتی:
این نقش از نظر بافت و نقش پیش پا افتاده ترین نقش ها در صنعت قالیبافی کرمان است که یا به صورت لوزی است یا به شکل صاف و در مجموع مثل قاب های خشت زنی است که در داخل آن گل یا مرغ به حیوان و یا دسته های گل و برگ کشیده می شود، در حاشیه بزرگ و کوچک نیز مربع ها به چشم می خورد طرح های خشتی بیشتر به صورت بندی (واگیره) هستند و ندرتاً ممکن است در وسط طرح ترنج هم طرح شود.

گاه لاله های رنگارنگ و آهوان و غزالها در حاشیه و در متن طراحی شده است دور تا دور لوزی ها، حاشیه ها با اسلیمی ماری ترسیم شده است و در داخل آن ها گلدان های پر از گل که از تنوع خاصی برخوردارند طراحی شده است. (تصویر شماره2)

نقش قاب قرآنی یا قابی:
این نقش کرمان به قاب قرآن معروف است که این طرح متن قالی با تقسیم بندی های منظم، به قاب ها و کتیبه های چند ضلعی تقسیم شده است به طوری که هر یک جداگانه و مستقل، طراحی همسان با دیگر قاب ها و گاه متفاوت با آن ها را در بر می گیرد. طرح قاب قرآنی در گذشته با رجشمار بالا و بیشتر به رنگ لاکی سیر در شهر راور بافته می شده است و حاشیه آن شبیه جلد قرآن بوده است، امروزه فقط در روستای اختیار آباد در 35 کیلومتری شهر کرمان با

رجشمار پایین بافته می شود. به همین دلیل نام تجاری آن را طرح ستونی اختیار آبادی می نامند.
این طرح برخلاف طرح خشتی است، یعنی یک قاب کوچک و یک قاب بزرگ دارد، شاید چهارگونه قاب در داخل یک قالی کار شده باشد که عموماً چهار گوش یا مربع و یا مستطیل است و حاشیه آن به رنگ قاب قرآن و جلد قرآن شبیه است متن طرح اسلیمی ها و ختا شکسته به صورت زیبا پر شده است. این طرح به وسیله غیر ایرانی در کرمان سفارش و به قلم حسن خان هنرمند کرمانی که در قسمت قبل توضیح داده شده است طراحی شده و به نام قاب قرآن ثبت شده است. (تصویر شماره3)

نقش درختی:
منشا اصلی این طرح در راور کرمان است به دلیل بضاعت اندک زمین کویری و کمبود آب و بارندگی، رویای مراتع سبز و باغ های روحبخش و آب را خشکانده و آنان سعی می کنند آنچه را که در

ذهنشان آرزو داشتند در تار و پود فرش زنده کنند. این قالی از برگ ها، گل ها، درختان سبز سرو، حیوانات و آبگیرهایی است که خنکای جنگلهای سایه دار و انبوه را در ذهن بیننده تداعی می کند. وجود مجموعه گلها، گیاهان، بوته ها و غنچه ها و درختچه ها به صورتی یکسان و گاه متفاوت به جدا از هم با آرایش نقش درختی بر حسب عناصر مورد استفاده در آن به نقش جانوری یا حیواندار، سبزیکار، سراسری، لچک ترنج، قابل تقسیم است که در زیر به توضیح آن ها می پردازیم این نوع طرح ها از تنوع رنگی زیادی برخوردار است بیشتر طبیعت و فضاهای سبز، جنگل و حیوانات را در بر دارند و معمولاً به صورت یکسره می باشد.

نقش درختی حیواندار زمینه این طرح در ذهن بیننده، بیشه زاری را تداعی می کند که در جای جای آن حیوانات مختلفی به اهلی و وحشی در لا به لای درختان و علف ها به گردش و جست و خیز و استراحت مشغولند و پرندگان در لابه لای شاخسار درختان به نظاره آن که بستند. این طرح دارای حاشیه ای پهن می باشد که اکثراً نقوش متن فرش با تغییراتی در ابعاد کوچکتر در آن وجود دارد و این طرح برخلاف طرح های دیگر عاری از قرینه سازی است لیکن ممکن تقسیم بندی حیوانات و بوته ها و درختچه ها در متن به نحوی است که در نهایت هماهنگی و تعادل در تمام جوانب آن به چشم می خورد.

اما نقش درختی سبزیکار سرشار از گلهای نسترن و برگ هایی است که گاه با حاشیه و گاه بدون حاشیه بافته می شود و از کثرتگل و گیاه و زمینه سبز رنگ به سبزیکار معروف است و در برخی از طرح های سبزیکار به حاشیه فرش معروف به حاشیه سر خود، شکسته یا درباری است که با پهنای نسبتاً زیاد، اغلب با شاخه پیچ های مزین به برگ زیتون از متن جدا می شوند . در نوعی از سبزیکار به آب نما مشهور است ترنج میانی اغلب از آب نمایی مشحون از گل های رنگارنگ تشکیل شده است و اگر به این نقوش توجه کنیم متوجه می شویم که بر اثر مرور زمان هم از لحاظ ترکیب

رنگی و هم از لحاظ تجمع گل ها و کاربرد گل های متفاوت تغییر کرده است مثلاً در طرح درختی حیواندار که درباره نقش آن توضیح داده شد در دوره صفویه و قاجار به تجمع حیوانات و درخچه های که به کاربرده می شده بیشتر و براساس آن تخیلی و آریونی که دست نیافتی بوده آن ها را در نقوش فرش خود به تصویر کشیده اند ولی در زمان معاصر هرچه از این تعداد حیوانات کمتر استفاده کرده و متن فرش خلوت تر و از رنگ های روشن تر و شادتری استفاده می کنن