بخشی از مقاله
چکيده :
بيان ويژگي هاي کلي وجزيي از آب و هواي مقصد ومکان موردنظر و تغييرات روزانه ، ماهانه و فصلي عناصرآب و هوايي براي مقصدگردشگري ازاطلاعات مهم محسوب ميشودتا گردشگران متقاضي متناسب با آن برنامه ريزي خود را ازنظر زمان حرکت ، نوع لباس وتجهيزات مورد نياز انجام دهند .شهرستان بم به همين خاطر شرايط توانايي جدب توريست دربعضي ازماههاي سال رادارا است . هدف پژوهش حاضرتعيين مناطق مساعد گردشگري درماههاي مختلف شهرستان بم درمقايسه با ساير ايستگاههاي استان کرمان مي باشد ، دراين پژوهش با استفاده از شاخص اقليم گردشگري TCI واوانزبه ارزيابي نقش اقليم بر گردشگري شهرستان بم پرداخته شده است ، شاخص TCI به گونه اي سيستماتيک شرايط اقليمي را براي فعاليت گردشگري بااستفاده ازپارامترهاي ميانگين حداکثردماي ماهانه ،حداقل رطوبت نسبي، ميانگين رطوبت نسبي بارش ، ساعات آفتابي روزانه و سرعت باد مورد ارزيابي قرار مي دهد وبراي تعيين شاخص اوانزشرايط دمايي (گرم ، آسايش ، سرد) در گستره شهرستان ودرماههاي مختلف سال شاخص اوانزمبناي روش اين پژوهش قرار گرفته است به همين جهت داده هاي اقليمي کمينه وبيشينه دماي هوا ورطوبت نسبي وهمچنين سرعت باد درمقياس ماهانه ايستگاه سينوپتيک بم طي دوره آماري ٢٣سال (١٣٩٠-١٣٦٨) استخراج شدوهمگني آنها باروش درون يابي مورد آزمون قرار گرفت ، سپس جداول مربوط به اوانز شرايط دمايي به تفکيک شب وروز براي ماههاي سال تهيه ونقشه هاي آسايش زيست اقليمي استان ترسيم شد. نتايج نشان داد که درشهرستات بم شرايط اقليمي روزانه ماههاي خرداد، تير، مردادوشهريورگرم وشرايط اقليمي شبانه ماههاي آبان ، آذر، دي، بهمن واسفندسرد است ودرماه هاي فروردين ، مهر، آبان واسفند درطول روز ودرماه هاي خرداد،تير،مرداد وشهريور درطول شب مطابق باالگوي اوانزآسايش دمايي حاکم است از نظر شاخص TCI در ماههاي آذر؛ دي؛ بهمن و اسفند براي گردشگري مناسبترين زمان مي باشد.
کليد واژه : گردشگري، بم ، آسايش زيست اقليمي ، اوانز ، TCI ،GIS
مقدمه :
دردهه هاي آينده گردشگري به کسب رتبه بشترين درآمد صنعت جهان مبدل خواهدشد، همانگونه که سازمان جهاني توريسم پيش بيني کرده تاسال ٢٠٢٠ ميلادي حدود يک ميليارد وپانصد وشصت ميليون نفربه گردشگري خواهند پرداخت ودرآمدحاصله آن به يک ونيم تريليون خواهد رسيد، به همين دليل صنعت گردشگري براي کشورهاي در حال توسعه به مثابه رکن بسيار مهم اقتصادي و مالي ارزيابي مي شودکه بابهره گيري ازدرآمدهاي مالي آن مي توان به روندتوسعه اينگونه کشورهاسرعت بخشيد(سبزي وزهرايي،١٣٨٩:٧). گردشگري داراي رشدسريعي است وبراي بسياري ازنواحي دنيا مهمترين منبع درآمد بشمار مي آيد چه بسا کشورهاي توسعه يافته نيز ازاين طريق به درآمدها ي کلاني دست يافته اند . دراين نواحي آب وهوا بخش مهمي ازپايه هاي گردشگري است بطوري که اغلب نقش آب وهوا درتعيين ظرفيت منطقه براي گردشگري وتفريحات بيروني واضح است . اما آنچه امروز محرزاست گسترش شهرنشيني وتوسعه شهرها به همراهي رشد شتابان جمعيت و مصرف بي رويه سوختهاي فسيلي بشدت آلودگي ها راافزايش داده که نتايج آن درکوتاه مدت به صورت بيماريهاي حادتنفسي وقلبي ودردرازمدت بعنوان عاملي درتشديد نوسانات اقليمي وبه تبع تاثيرات زيست محيطي خواهد بود .مي توان گفت که آب وهوا داراي ويژگي يک ثروت عظيم طبيعي است که باتاثيرگذاري برمنابع طبيعي طول ، مدت وکيفيت گردشگري سلامتي گردشگران وحتي تجارب شخصي گردشگران راکنترل مي کند(ذوالفقاري،١٣٨٦: ١٣٠). توسعه روشهاي مطالعاتي هواشناسي واقليم شناسي وتغييرات جوي درزمان ومکانهاي مختلف وهمچنين روابط آنها با فعاليتهاي توريستي منجربه توسعه روش وتکنيکهاي مورد نيازبراي تجزيه وتحليل شرايط محيطي دربرنامه ريزي توريسم گرديده است . گردشگري يکي از پديده هاي جهاني است که به خوبي ترکيب امور اقتصادي واجتماعي وفرهنگي رانشان مي دهد (هولجيواس ،٢٠٠٣)
يکي ازشرايط منابع طبيعي که تاثير مهمي درمنطقه دارد عرض جغرافيايي ،شرايط توپوگرافي خاص وورود سامانه هاي جوي به ان درهرقسمتي شرايط زيست اقليمي ويژه اي دارد ومي تواند قابليت جذب گردشگر درمواقعي ازسال راداشته باشد، دراين ميان پارامترهاي اقليمي نقش مهمي درآسايش گرمايي وانتخاب بهترين زمانهابراي گردشگران دارند،امابعلت عدم امکان کنترل وتعديل پارامترهاي جوي موثر برايجادآسايش درفضاي باز بايستي پارامترهاي مختلف جوي بررسي شوند وزمانهاي مناسب براي گردشگري مشخص شوند وحتي بخشهايي ازسال که شرايط آب وهوايي براي گردشگري مناسب نيست وميتواند موجب آزارآنان رافراهم آورد هشدارهاي لازم ارائه ومحدوده ومرزها بيان شوند .
منظور از آسايش انسان مجموعه شرايطي است که از نظردمايي دست کم براي 80/0 افراد مناسب باشد ، به عبارتي انسان درآن شرايط نه احساس گرما و نه احساس سرما کند يا وضعيتي که بدن انسان براي حفاظت در برابر پايداري محيط داخلي خود نيازي به کوشش فراوان ندارد ودرآن وضعيت مکانيسم هاي منظم موازنه هاوتوان بيولوژيکي عمده او به خطر نمي افتد چون هميشه بين طبيعت بيولوژيکي انسان و انرژي هاي محيط که در آن قرار مي گيرد يک واکنش متقابل و مدام وجود دارد (خالدي ،١٣٧٤:٢٤٨) . در شرايط شکل گيري شرايط آسايش انسان از ديدگاه اقليمي چهارعنصر دما، رطوبت ، باد و تابش نقش دارند ، در بين اين عناصر دما و رطوبت تاثير بيشتري بر سلامت وراحتي انسان دارند وبه اين دليل بيشتر مدلهاي سنجش آسايش انسان براين دوعنصراستقرار يافته است (عليجاني، ١٣٧٢:٤٥).و همچنين براساس تعريف وقت اغلب مردم احساس آسايش مي کنندکه بدن آنان درشرايطي باشد که نه نياز به دفع داشته ونه نياز به جذب آن داشته باشد (قيابکلو،١٣٨٠:٦٩) . در اين ميان انسان بعنوان موجودي خونگرم بيشترين واکنش را نسبت به تغييرات اقليمي به ويژه تغييرات دمايي نشان مي دهد چرا که کاهش ياافزايش ١ يا٢درجه سلسيوس دمامنجربه مختل شدن فعاليهاي انساني ميگردد؛ بنابراين لزوم تنطيم شرايط دمايي محيط زندگي براي فعاليهاي انسان ضروري است ؛ دراين ميان بهره گيري ازانرژي هاي بالقوه محيطي منطقي ترين شيوه دستيابي به آسايش دمايي است (لشکري، ١٣٨٦: ٢٠) . وجود شرايط اقليمي نامناسب ممکن است باعث حذف سفرهاي گردشگران دريک منطقه گردد وازطرف ديگرشرايط اقليمي مناسب دريک ناحيه ي جغرافبايي عامل جاذبه قوي براي جذب مسافران وگردشگران مي باشد. آب وهوا بخش مهمي ازظرفيت گردشگري يک منطقه رابه خود اختصاص مي دهد ودرواقع آ ب وهواوتنوع آن به عنوان يک منبع گردشگري مطرح است که بيشترگردشگران درانتخاب ونوع وحتي مدت اقامت به آن توجه مي کنند. نتايج بررسي اهميت اقليم در برنامه ريزي گردشگري مناطق روستايي دربخشي از کشورترکيه گوياي اين است که محل مورد مطالعه در برج هاي ژوئن ، ژوئيه وآگوست از آسايش زيست اقليمي بالاي برخوردار است (توپاي,٢٠٠٧) بررسي شاخص اقليم گردشگري چندين شهر درگستره ايالات متحده وکانادانشان داد که تنها آب وهواي شهر لس آنجلس است که درسرتاسر سال شرايط زيست اقليمي دلپذيري براي انسان فراهم مي سازد در صورتي که ساير شهر هاي مورد مطالعه داراي دواوج زمستاني (شرايط سرد) و تابستاني ( شرايط گرم )هستند (اسکات ايت ال ,٢٠٠٤) تعيين آسايش زيست اقليمي در مسير ارض روم با استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي انجام گرفت (زينگين ٢٠٠٩) خوش اخلاق وهمکاران (١٣٨٩)در بررسي نقش وتاثيرتغيير اقليم برروي اقليم آسايش شهر يزد به اين نتيجه رسيدندکه روند دمايي در ايستگاه يزد در حال افزايش بوده و اکثر ماهها روندگرمايش دارند، به طوري که انتظار مي رود ر آينده اي نزديک ماههاي سرد شرايط مساعد تري جهت آسايش وراحتي فيزيولوژي براي انسان داشته باشند و متقابلا در ماه هاي گرم تنش گرما ازديادمشخص يابد.طاوسي وياري(١٣٩٢)در تعيين گستره آسايش دمايي دربرنامه ريزي اقليمگردشگري براي استان سيستان و بلوچستان دست يافتند که در طول روز ماه هاي فروردين ، ارديبهشت ، مهر، آبان ، آذر، دي و بهمن و در طول شب درماه هاي ارديبهشت ،خرداد،تير،مرداد، شهريورو مهردرقسمتهايي از استان مطابق با الگوي اوانز آسايش دمايي حاکم است (طاوسي١٣٩٢).
صفايي پور و همکاران (١٣٩٢) با بررسي شاخص هاي اقليمي موثر بر ارزيابي آسايش انسان براي شهر شيراز درمجموع به اين نتيجه رسيدند که فصل بهاربا شرايط منحصر به فردآسايش انساني بهترين فصل براي انجام فعاليت هاي محيطي و گردشگري در اين شهر است . شاخص اقليمي توريسم (TCI) توسط ميچکوفسکي در سال ١٩٨٥ابداع گرديدکه اين شاخص مي تواند راهنماي خوبي براي شناسايي مناطق داراي پتانسيلهاي اقليم گردشگري باشدتاامکان گسترش بيشتر صنعت گردشگري در مناطق مختلف باشد ؛ البته اين متغيرها در٧ قسمت طبقه بندي مي شدند که با استفاده ازيک سيستم رتبه دهي استاندارد که ميزان آن به ٥ شاخص فوق دسته گرديد و ميزان آن از عدد بندي ( ٥ ) بامقدار مطلوب وايده آل تا عدد(٣-) فوق العاده نامطلوب مي باشد
درپژوهش حاضر هدف , تعيين زمانها ي مناسب ازنظرآسايش گرمايي وترسيم نقشه هاي آسايش زيست اقليمي اوانز و TCI درمحيط نرم افزار GIS جهت تو سعه توريسم در شهرستان بم درمقايسه با سايرايستگاه هاي مختلف استان مي باشد. هدف پژوهش حاضرتعيين مناطق مساعد گردشگري درماههاي مختلف شهرستان بم مي باشد وسپس با استفاده از نرم افزار GIS به پهنه بندي براساس شاخص اوانز وTCI
پرداخته شد.
ويژگي هاي جغرافيايي منطقه مورد مطالعه : شهرستان بم
بم يکي از شهرستان هاي استان کرمان در جنوب شرقي ايران است . مرکز اين شهرستان شهر بم است . اين شهرستان از شمال و غرب به شهرستان کرمان ، از جنوب غرب به شهرستان جيرفت ، از جنوب به شهرستان عنبراباد و از مشرق با شهرستانهاي نرماشير و محمد اباد محدود ميشود. براساس جدول شماره ١ مرکز اين شهرستان از نظر جغرافيايي در ٥٨ درجه و ٢١ دقيقه درازاي خاوري و ٢٩ درجه و ٦ دقيقه پهناي شمالي و ارتفاع از سطح دريا ١٠٥٠ متر و مساحت شهرستان بم ١٧٧٥٥ کيلومتر مربع ميباشد. شهر بم در ٢٠٠ کيلومتري جنوب خاوري کرمان و در مسير راه کرمان - زاهدان واقع است . اين شهرستان ازگرمترين نقاط کشور محسوب مي شوند وازآب وهواي گرم وخشکي برخوردارند و نيمي ازسال تحت تسلط سامانه پرفشار جنب حاره قرار دارد .
جدول شماره ١ – مشخصات ايستگاه هواشناسي شهرستان بم
نقشه شماره ١: موقعيت شهرستان بم در نقشه ي ايران
مواد وروش ها :
براي تحليل عناصر آب وهوايي طي دوره آماري ٢١ ساله (١٣٩٠ -١٣٦٨ ) ازداده هاي آماري ايستگاه سينوپتيکي شهرستان بم وهمچنين ازداده هاي اماري ٦ ايستگاه سينوپتيکي ديگر شامل کرمان - کهنوج - شهربابک -سيرجان - بافت و جيرفت استفاده شده است * که پس از همگن سازي وبازسازي داده ها باروش درون يابي عناصراقليمي موردنيازدرشاخص زيست اقليمي اوانز وTCI تهيه شده است دراين تحقيق داده هاي سه پارامتر اقليمي بصورت کلي شامل (درجه حرارت ؛ رطوبت نسبي و باد) ايستگاه هواشناسي از سازمان هواشناسي کشور تهيه و پس از صحت و همگني داده ها اطمينان حاصل شد روش بررسي در اين تحقيق استفاده از روابط رياضي ؛ دياگرام ها وجداول شاخص هاي زيست اقليمي درمحيط نرم افزاري آماري اکسل است .شاخصهاي زيست اقليمي ؛ دياگرام ها و جداولي هستندکه تاثير همزمان کليه عوامل موثر برآسايش را يکجانشان ميدهند واز شاخصهاي زيست اقليمي اوانزو TCI که مهمترين شاخصهاي زيست اقليمي محسوب مي شوند استفاده شده که شرايط ونحوه محاسبه هرکدام ازآنها درادامه تحقيق بيان مي گردد.
شاخص اوانز
يکي ازشاخصهاي مهم در تعيين درجه آسايش يا عدم آسايش گردشگري شاخص اوانزاست که براساس آن عناصراقليمي موردنيازدرالگوي اوانز بيشينه وکمينه دماي هواوبيشينه وکمينه رطوبت نسبي وسرعت باد درمقياس ماهانه است ، پس ازتعيين شاخص اوانز براي ايستگاه موردمطالعه ازالگوي آسايش اقليمي اوانزبراي تعيين گستره آسايش وازنرم افزار GIS استفاده گرديد؛ با توجه به قسمت پاياني جداول (شرايط دمايي روزانه وشبانه ) گرم با کد ١، آسايش با کد٢ و سرد با کد٣ نشان داده شده است . در پايان براي پهنه بندي آسايش اقليمي درايستگاه بم درمقايسه با ايستگاههاي مختلف استان بانرم افزار GIS نقشه شماره ٢ تا ٩ تهيه شد.
*بدليل محدود بودن موضوع به آسايش اقليم گردشگري بم ازآوردن امارهاي بقيه ايستگاههاي استان خودداري مي شود.
براي ارزيابي وضعيت گرمايي يک مکان به روش اوانز بايد:
1- به ازاي معدل رطوبت نسبي کمينه هرماه محدوده منطقه آسايش روزهاي آن ماه ازروي جدول استخراج شود .
٢ - به ازاي معدل رطوبت نسبي بيشينه هرماه محدوده منطقه آسايش شبهاي آن ماه ازروي جدول استخراج شود .
3- ميانگين دماي بيشينه هرماه بامنطقه آسايش روز سنجيده شود .
4- ميانگين دماي کمينه هرماه بامنطقه آسايش شب مقايسه شود .
جدول شماره ٢ – دامنه دماي آسايش روزانه وشبانه باشاخص اوانز
نتايج وبحث :
پس ازتهيه جدول مربوط به آسايش زيست اقليمي اوانز(جدول شماره ٢و٣) بندالف الگوي اوانز (بامحدوده منطقه آسايش باجريان هواي ١متردرثانيه ) براي پهنه بندي درنقشه هاي GIS انتخاب شده است ؛ منطقه آسايش دربند ب وج رابا توجه به پوشش افراد مي توان به آسايش زيست اقليمي رساند .براي پهنه بندي نقشه ها لازم است که آسايش ،گرم وسردبودن مناطق روي نقشه نشان داده شود .
جدول شماره ٣ – ميانگين دماي ماهانه ايستگاه بم
ماخذ :سازمان هواشناسي کشور سال ١٣٩٠
جدول شماره ٤– تقويم آسايش روزانه وشبانه شهرستان بم براساس الگوي اوانز
نقشه هاي آسايش زست اقليمي ايستگاه بم درمقايسه با ساير ايستگاهها:
بااستفاده ازجدول ٨ و باکمک IDW درنرم افزار GIS نقشه هاي آسايش اقليمي استان کرمان ازشماره ٢تا ٩ترسيم گرديد. باتوجه به نتايج جداول اوانز آسايش ، گرم وسرد باخطوط سعي شده براي هريک ازماههاي دردوحالت روزانه کنتور تعيين شدند ؛ اگرايستگاه موردمطالعه گرم بود کد١ واگرآسايش بود کد٢ واگرسرد بود کد٣تعيين گرديد که مدنظر قرار داده شدند.
نقشه شماره ٢-آسايش اقليمي فروردين ماه نقشه شماره ٣ - آسايش اقليمي اسفند ماه محدوده بم باساير ايستگاهها محدوده بم باساير ايستگاهها
نقشه شماره ٤-آسايش اقليمي روزانه مهر ماه نقشه شماره ٥-آسايش اقليمي روزانه آبان ماه محدوده بم باساير ايستگاهها محدوده بم باساير ايستگاهها
نقشه شماره ٦ : آسايش اقليمي شبانه تير ماه محدوده بم باساير ايستگاهها نقشه شماره ٧ : آسايش اقليمي شبانه خرداد ماه محدوده بم باساير ايستگاهها
نقشه شماره ٨ : آسايش اقليمي شبانه مردادماه محدوده بم باساير ايستگاهها نقشه شماره ٩ : آسايش اقليمي شبانه شهريور ماه محدوده بم باساير ايستگاهها
يافته تحقيق از اوانز:
