بخشی از مقاله
امام رضا
مامون ( فرمان ) بيعت رضا را با عيسي جلودي به مكه فرستاد و ابراهيم بن موسی جعفر در مكه اقامت داشت و شهر به فرمان وي در آمده بود ، جز اينكه او خود بنام مامون دعوت مي كرد پس جلودي با ( شعار ) سبز و بيعت رضا رسيد و ابراهيم به استقبال وي شتافت و مردم مكه براي رضا ( عليه اسلام ) بيعت كردند و لباس سبز پوشيدند1 .
و چون مراسم بيعت تمام شد مامون برخاست و بالاي منبر رفت و براي مردم خطبه خواند و از جمله خطابش به مردم اين بود اي مردم شما آمديد براي بيعت با علي بن موسي بن جعفر بن علي بن الحسين بن علي ابيطالب عليه اسلام بدانند كه به خدا اگر اين نامها را بر كر و گُنگ بخوانيد به اذن خداي متعال شفا پيدا مي كند چون بيعت براي امام رضا (ع) تمام شد مامون از حضرت خواست که بالاي منبر برود و براي مردم خطبه بخواند پس امام بالاي منبر رفت و پس از حمد و ثناي خدا فرمود . اي مردم براي ما به شما حقي است از رسول خدا ( ص) و براي شما به ما حقي است به آن پس وقتي شما حقتان را ادا كرديد حق شما بر ما واجب است2 .
1- احمد بن يعغوب ، (ابن واضح يعغوبی) ـ تاريخ يعغوبی صفحه 466
2- شريف قريشی ، باقر ـ پژوهشی دقيق از زندگانی امام علی بن موسی الرضا (ع) ـ سيد محمد صالحی ـ دارالکتب اسلاميه 1382 صفحه 470
شيخ صدوق از تاريخ بيهقي نقل نموده وقتيكه همة مردم با علي بن موسي بن جعفر عليه سلام بيعت كردند مامون به منبر بالا رفت گفت اي گروه مردم من شما را به بيعت علي بن موسي بن جعفر عليه السلام در آوردم . در همين خبر است كه ابوعباد نام از طرف مامون يك يك علويان و عباسيان را كه در مجلس بودند احضار كرده و به آنها سيم و زر و جوائز گرانبها ميداد .
بعد از تقسيم جوائز مامون به حضرت رضا عليه السلام عرض كرد كه براي مردم خطبه بخواند امام عليه السلام هم خطبه بسيار كوتاهي خواندند و ديگر چيزي نفرمودند شيخ بهايي در كشكول مي نويسد حضرت ضمن قبول ولايت عهدي اين نكته را نيز متذکر شدند كه تو از حقوق ما شناختی آنچه را كه پدران تو نشناختند به اين ترتيب من از تو ولايتعهدی را قبول نموده و پذيرفتم اما جامعه دلالت دارند كه اين امر تمام نشده و انجام نخواهد گرفت مامون فرمان ولايعهتدي حضرت رضا عليه سلام را به خط خود نوشته و حضرت هم با تصرفاتي كه در بين سطور خط مامون فرمودند اعتراف خود را مرقوم داشتند عدة ديگر از بزرگان آن زمان نيز اعتراف خود را نوشته و آن را امضا نمودند
در مطلع الشمس مي نويسد كه اين فرمان تا عهد سلطنت امير تيمور در مشهد مقدس در خزانة حضرت رضا عليه اسلام باقي بوده و ملاسعيد تفتازاني همة آن را ديده است پس از استقرار امر ولايت عهدي مامون فرمان داد كه به نام مبارك حضرت رضا عليه اسلام سكه زدند مضمون عبارتهايي كه در اين خصوص در كتب نقل شده مختلف است وممكن است چند رقم بوده پولهاي مختلف به نام مبارك آن حضرت ضرب شده باشد مثلاً بعضي از پولها در مرو و برخي در شهر اصفهان ضرب شده است1 .
متن عهدنامه به گواهي و امضاي افرادي چون : يحيي بن اكثم عبدالله بن طاهر حمادبن نعمان ، فضل بن سهل و برخي ديگر از رجال سياسي و مشهور آن دوران رسيده است2 .
1. محدث خراسانی ، حاج شيخ محمد ، ميوه الرضا عليه السلام ، صفحه 89 و 90
2. موينی ، محمد جواد ـ ترابی ، احمد ـ امام علی بن موسی الرضا (ع) ، منادی توحيد و امامت ـ مشهد ، آستان قدس رضوی ـ 1376 صفحه 138
متن عهدنامة ولايتعهدي از كتاب کشف الغمه به زبان عربی
بسم الله الرحمن الرحيم هذا كتاب كتبه عبدلله و بن هارون الرشيد امير المومنين لعلي بن موسي بن جعفرولي عهده اما بعد فان الله عزوجل اصطفي الاسلام ديناً واصطفي له من عباد رسلا دالين عليه و هادين اليه يبشر اولهم باآخر و يصدق تاليهم ماضيهم حتي انتهت نبوه الله الي محمد صلي الله عليه علي فتره من الرسل و دروس من العلم و انقطاع من الوحي و اقتراب من الساعه فختم الله به النيبن و جعله شاهداً لهم ومهيمناً عليهم و انزل عليه كتابه العزيزالذي لايا تبه الباطل من بين يديه ولامن خلفه تنزل من حكم احل و حرم ووعد و اوعد و حذر و انذر و امربه نهي عنه التكون له الحجه البالغه علي ليهللك من هلك عن بينه و يحيي من حي عن بينه و ان الله لسميع عليم ،
فبلغ عن الله رسالته و دعا الي سبيله بما امره به من الحكمه واله وعظته الحسنه والمجادله بالتي هي احسن ثم بالجهاد و الغلظه حتي قبضه الله اليه و اختارله ما عندصلي الله عليه فلما انقضت النبوه وختم الله بمحمد صلي الله عليه الوحي و الرساله جعل قوام الدين و نظام امر المسلمين بالخلافه و اتمامها و عزها و لقيام بحق الله فيها بالطاعه التي بها يقام فرايض الله و حدود و شرايع الاسلام و سننه و يجاهد بها عدوه فعلي خلفا الله طاعته فيما استحفظهم واسترعاهم من دينه وعباده،وعلي المسلمين
طاعه خلفائهم ومعاونتهم علي اقامه حق الله وعدله وامن السبيل وحقن الدماء وصلاح ذات البين وجمع الاالفه،وفي خلاف ذلك اضطراب حبل المسلمين واختلالهم واختلاف ملتهم وقهردينهم واستعلاء عدوهم وتفرق الكلمه وخسران الدانيا والاخره ،فحق علي من استخلفه الله في ارضه وائتمه علي خلقه ان يجهدلله نفسه،ويوثرمافيه رضاالله وطاعته ،ويعتهد لما الله موافقه عليه ومسائله عنه،ويحكم بالعدل ،فيها حمله الله وقلده،فان الله عزوجل يقول لنبيه داود(ع)«ياداود انا جعلناك خليفه في الارض فاحكم بين الناس بالحق ولاتتبع الهوي فيضلك عن سبيل الله ان الذين يضلون عن سبيل الله لهم عذاب شديدبما نسوا يوم الحساب ،وقال الله عزوجل «فوربك لنسئلنهم اجمعين عما كانوا يعلمون» وبلغنا ان عمربن الخطاب قال:لوضاعت سلخه بشاطي الفرات لتخوفت ان يسالني الله عنها ،وايم الله انالمسوول عن خاصه نفسه الموقوف علي عمله فيما بينه وبيناالله ليعرض علي امركبير وعلي خطرعظيم ،فيكيف بالمسوول عن رعايه الامه،بالله الثقه واليه المفرغ والرغبه في التوفيق و العصمه،والتسديد والهدايه الي مافيه ثبوت الحجه والفوزمن الله بالرضوان والرحمه ،والنظر الامه لنفسه وانصحهم لله في دينه وعباده من خلايفه
في الارضه من عمل بطاعه الله وكتابه،وسنه نبيه (ع) في مده ايامه وبعدها،واجهد رايه ونظره فيمن يوليه عهده ويختاره لامامه المسلمين ورعايتهم بعده وينصبه علما لهم ومفزعا في جمع الفتهم ولم شعشهم وحقن دمائهم ،والامن باذن الله من فرقتهم وفسادذات بينهم واختلافهم ،ورفع نزع الشيطان وكيده عنهم ،فان الله عزوجل جعل العهد بعد الخلافه من تمام امرالاسلام وكماله وعزه وصلاح اهله ،والهم خلفاء من توكيده لمن يختارونه له من بعدهم ما عظمت به النعمه وشملت فيه العافيه ،ونقض الله بذلك مكراهل الشقاق والعداوه والسعي في الفرقه،والتربص للفتنه ،ولم يزل اميرالمومنين مندافضت اليه الخلافه فاختبر بشاعه مذاقها وثقل محملها وشده مونتها ،ومايجب علي من‌تقلدها من ارتباط طاعه الله ومراقبته فيما حمله منها،فانصب بدنه واسهرعينه،واطال فكره ،فيما فيه عزالدين
،وقمع المشركين ،وصلاح الامه ونشر العدل ،واقامه الكتاب والسنه ومنعه ذلك من الخفض والدعه ومنهوءالعيش علما بماالله سائله عنه ومحبه ان يلقي الله مناصحاله في دينه وعباده ومختارالولايه عهده ورعايه الامه من بعده افضل من يقدرعليه في ورعه ودينه وعمله وارجاهم للقيام في امرالله وحقه ،مناجياً لله تعالي بالاستخاره في ذلك ومسالته الهامه ما فيه رضاه وطاعته في آناه ليله ونهاره معملا في طلبه والتماسه في اهل بيته مزولد عبدالله بي العباس وعلي بي ابي طالب فكره ونظره مقتصراً ممن علم حاله ومذهبه منهم علي عمله،بالغاً في المسئله عمن خفي عليه امره جهده وطاقنه حتي استقصي امورهم معرفه وابتلي اخبارهم مشاهده،واستبري احوالهم معاينه،وكشف ما عندهم مسائله فكانت خيرته بعد استخارته لله واجتهاده نفسه في قضاء حقه في عباده وبلاده في البيتين جميعاً:علي بن موسي بن جعفربن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي الطالب (1)لماراي فضله البادع وعمله الناصع ،وورعه الظاهر،وزهده الخالص،وتخليه من الدانيا وتسلمه من الناس وقداستبان مالم تزل الاخبارعليه متواطيه والالسن عليه متفقه والكلمه فيه جامعه ولما لم يزل يعرفه به من الفضل يافغاً وناشياً وحدثاً ومكتهلا،(1) فعقد له بالعهد والخلافه م
ن بعده واثقاًبخيره الله في ذلك اذعلم الله انه فعله ايثاراً له وللدين ونظراًللسلام والمسليمن،وطباًللسلامه وثبات الحق «الحجه»والنجاه في يوم الذي يقوم الناس فيه لرب العالمين ودعاالمومنين طاعه الله علي الهوي في ولده وغيرهم ممن هو اشبك منه رحماً واقرب قرابه وسماه الرضا(2)اذكان رضا عند اميرالمومنين فبايعوا معشر اهل بيت امير المومنين ومن بالمدينه المحروسه من قواده جنده وعامه المسلمين لاميرالمومنين وللرضاژ(3)من بعده علي بن موسي علي اسم الله وبركته وحسن قضائه لدينه وعباده بيعه مبسوطه اليها ايديكم منشرحه لها صدوركم عالمين بما ارادامير المومنين بها وآثرطاعه الله والنظرلنفسه ولكم فيها شاكرين لله علي ماالهم اميرالمومنين من قضاءحقه في رعايتكم وحرصه علي رشد كم وصلاحكم راجين عايده ذلك في جمع الفتكم وحقن دمائكم ولم شعشكم ،وسدثغوركم ،وقوه عدوكم، واستقامه اموركم ،وسارعوا الي طاعه الله وطاعه اميرالمومنين فانه الامن ان سارعتهم اليه وحمدتم الله عليه عرفتم الخظ فيه انشاءالله وكتب بيده في يوم الاثنين لبسع خلون من شهررمضان سنه احدي ماتين1 .
سخت و دشوار است كه تو را با اين حال ببينم و آرزوي من آن بود كه پيش از تو بروم و ليكن حق تعالي مي كند آن چه را مي‌خواهد اين آخر آن است كه تبرسي ايراد نمود .
مولف كتاب رحمه الله مي فرمايد كه در سنه سبعين و ستمانه آمدند بعضي از خدام مشهد مقدس ان حضرت و با ايشان بود كه عهدنامه كه مامون به دست خود نوشته بود و در ظَهرِ آن امام رضا به خط مبارك خود مُوَشَّح ساخته بود بوسيدم و مواضع اقلام آن حضرت را بر ديده نهادم و وقوف بر آن پيدا كردم از كرم و فضل الهي و حرف به حرف نقل كردم و آنچه به خط مامون بود .
اين مضمون ترجمه متن ولايتعهدی بود که :
بسم الله الرحمن الرحيم . اين كتابيست كه نوشته آن عبدالله بن هارون الرشيد امير المومنين از براي علي بن موسي بن جعفر كه والي عهد اوست .
1- عيسی بن اربلی ـ کشف الغمه فی معرفه الائمه ـ ترجمه فارسی ـ بنام ترجمه المناقب ترجمه علی بن حسين زورائی ـ جلد سوم نشر ادب .
اما بعد پس به درستي كه خداي عزوجل برگزيد دين اسلام را در ميان اديان و اختيار فرمود از براي دين پيغمبران از ميان بندگان كه هاديان دين و دليلان راه يقينند كه اول ايشان مبشر آخر ايشان بود و تالي ايشان مصدق ماضي ايشان تا منتهي شد نبوت به حضرت محمد مصطفي (ص) بر فطرت از رسل و دروس از علم انقطاع از وحي و اقتراب از ساعت و ختم انبيا بر او فرمود و گردانيد او را شاهد
و مهيمن برا يشان و فرستاد كتاب عزيز بر او كه سمت بطلان راه ندارد از سابق و نه از لاحق آن تنزيليست از حكيم حميد كه مبين است در او حلال و حرام و وعهد و عيد و تحذير و انذاز و امر و نهي از او تا حجت بالغه باشد بر خلق و تا هلاك شود هر كه هلاك مي شود از دلائل ظاهره و تا بزيد هر كه ميزيد كه از حجتهاي واضحه و حق تعالي شنوا و دا نا است و او تبليغ فرمود از خداي عزوجل حق رسالت خود را ودعوت نموده خلايق را براه او به طريقي كه با آن امر نموده بود از حكمت و موعظه حسنه و مجادله با آنچه احسن است بعد از آن به جهاد و غلظت تابرد او را به جوار رحمت خود واختياركرد ازبراي اودرنزد خود آنچه براي او آماده كرده بود،پس چون نبوت منقضي شدوختم فرمود به محمد(ص)وحي ورسالت راگردانيد قوام دين ونظام امرمسليمن را بخلافت،واتمام وعز آن وقيام
بحق الله درآن بطاعت كه به آن قايم است فرايض الهي وحدود وشرايع اسلام وسنن او،مجاهده نمايند بآن اعداي اورا،پس برخلفاست كه فرمان برداري اوكنند واستحفاظ واسترعاءدين اونمايند ونگاه داشت بندگان او بواجبي كنند وبرمسلمانان است فرمان برداري خلفاي خودشان ومعاونت ايشان برحقوق الهي وعدل او را از امن سبيل وحفظ دماءوصلاح ذات بين وجمع كردن الفت ودرخلاف اينست اضطراب حبل مسلمين واختلال واختلاف درملت ايشان ،ومقلوب ومقهوربودن دين ايشان واستعلاءعدوودشمنان ايشان،وتفرق كلم وجمعيت وزيان دنيا وآخرت پس واجب است برآنكه خليفه است درزمين او و موتمن است برخلق اوكه مشقت نهد برنفس خود،واختيار كند آنچه رضاي حق تعالي است و
طاعت او،ومهيا شود مرمواقف ومسايل اورا،وحكم بحق كند،وعمل بعدل نمايد درآنچه حق تعالي اورامتحمل ومتكفل آن ساخته ،بدرستي كه حق فرمود مر داود نبي را(ع)كه «يا داودانا جعلناك خليفه في الارض فاحكم بين الناس بالحق ولاتتبع الهوي فضيلك عن سبيل الله ان الذين يضلون عن سبيل الله لهم عذاب شديد بما نسوا يوم الحساب »وديگرفرمودكه«فوربك لنسالنهم اجمعين عما كانوا يعلمون» وسيده بما كه عمربن خطاب گفت:اگرضايع شده باشد گوسالة بكنارفرات هرآينه ميترسم آنكه سوال كند مراخداي تعالي ازآن وبخدا سوگندكه مسئول ازخاصة نفس اوموقوف است برعمل اودرآنچه ميان اووميان خداي تعالي است كه عرض شودبرامركبير وبرخطرعظيم،پس چگونه باشد
بمسئول ازرعايت امت وبخدا است اعتماد.وبسوي اواست مفزع ورغبت درتوفيق وعصمت وتسديد وهدايت به چيزي كه دراوست ثبوت حجت،وفوز ازخداي تعالي برضوان ورحمت ونظركننده تراست ازبراي نفس خود ونصيحت كننده‌ترايشان ازبراي خداي تعالي در دين او و بندگان او از خلفای او در زمين او ، کسی است که عمل کند بطاعت خدای تعالی وبكتاب وسنت نبي او(ع) درمدت ايام خود وبعد ازآن وسعي كننده تر راي خود ونظر او در آن كس كه متولي عهد ساخته واختيار فرموده اورا از براي امامت مسلمانان ورعايت ايشان بعد از او ، و نصب نموده او را كه بحال ايشان بپردازد ودرميان ايشان الفت اندازد وجمع كند پراكندگي ايشانرا،ونگاه دارد
دماي ايشان را و ايمن گرداند باذن الهي ازفرقت ايشان وفسادوذات بين واختلاف ايشان ودفع وسوسه شيطان وكيداو ازايشان بدرستي كه خداي عزوجل گردانيده عهد رابعد ازخلافت ازتمام امر اسلام وكمال وعز او وصلاح اهل او، و الهام فرموده خلفاي خودرا از استوار ساختن عهد مرآن كسي راكه اختيار كنند مر او را بعد از ايشان آنچه بزرگ شمرده شد بآن نعمت ،وجمع كرده مي شود در او عافيت وميشكند خداي تعالي باين مكر اهل شقاق وعدوات وسعي درفرقت وچشم داشت فتنه ولايزال اميرالمومنين تا از آن زمان كه خلافت بوي تفويض شده بود مذاق تلخي آنرا مي‌چشيد وسختي وشدت مونت آن را مي‌كشيد ،وآنچه واجب بود براو ازارتباط طاعت الهي ومراقبت او به اتمام مي‌رسانيدرنج بر بدن مبارك خود نهاده بود وچشم بي‌خواب كرده
وفكر را دراز كشيده درامري كه در او بود عزدين وقمع مشركين وصلاح امت ونشر عدل واقامت كتاب و سنت و منع اين را از خفض و رعت برخود نهاده بود اين محنت ازجهت علم او باحوال آخرت وبه آنچه حق تعالي فرموده كه ازآن مسئول خواهد شد وبه اميد محبت آنكه چون برسد به حق تعالي معلوم باشد بر همه كه اصلاح كرده دين اوراوبه طاعت فرموده بندگان اورا واختيار نموده و ولايتهد را و حق آن به جاي آورده و اكنون از براي اختيارعهد خلافت ورعايت امت بعد ازاو واليق به اين آنكس است كه افضل باشد در ورع و در دين ودر علم،و ارجي ايشان ازبراي قيام دراموروحقوق الهي من دراين امر به حق تعالي مناجات كردم به حق آنكه استخاره نمايم
دراين ودر مي خواستم كه ملهم گردانم مرادر آنچه رضا وطاعت اودرآن است شب وروز درطلب آن بودم. و التماس مي‌نمودم اورا دراهل بيت ازولد عبدالله ابن عباس وعلي ابن ابي طالب(ع) كه فكر او و نظر او منحصرشد ازآن كه داند حال و مذهب او را از ايشان به علم خود ورسنده باشد درمسئله درآن كه خفي است براوامر اوازروي وسع او وطاقت تا استقصا كند امور ايشان را ازروي معرفت و امتحان نمايد اخبار ايشان را ازروي مشاهده واستبرا فرمايد احوال ايشانرا از روی معاينه و کشف شود آنچه نزد ايشان است از روی مسايله ، پس خيره و بهترين در اين امر بعد از استخاره اوامر خدای را و سعی و تفحص و کوشش او در قضای حق او در ميان عباد و بلاد
او در اين دو خانه واده علی بن موسی بن جعفربن محمدبن علی بن حسين بن علی بن ابيطالب (ع) بود و اورا فضل تمام وعلم مالاكلام بود ، و ورع ظاهر داشت وزهد خالص وتخليه ازدنيا وانزوا از مردم ،وهمه كس يك دل و يك زبان كه دراوست كلمه جامعه كه روزبه روز به ظهورمي آمد وپيوسته ازاو فضا بي منتها به حصول مي‌رسد پس عقد كرد ازبراي او به عهد و خلافت كه پس از او ولي عهد او باشد چه حق تعالي مي‌داند که كرد اينرا از جهت ايثار او و از براي اسلام ومسلمين وطلب ازبراي سلامت وثبات حجت ونجاه درروزي كه قيام نمايند مردم در او از برای رب العالمين ، و طلب کرد مامون بعد از اين اولاد و اهل بيت و خاصان و اميران و ملازمان و خادمان خود را تا بيعت کردند با سرعت و سرور و با علم به ايثار مامون بسبب طاعت و غلبه بر هوا که بولد و غير ايشان که اشبک و اقرب بودند
از روی رحم و قرابت تفويض نکرد و نام کرد آن حضرت را رضا چون كه رضا او نزد وی حاصل بود پس بيعت كردند اورا تمامي اهل بيت مامون وآنكس كه درمدينه بود ازامرا ولشكريان وعامه اهل اسلام مر اورا و امام رضا(ع)بعد ازاوببركت اسم الهي وحسن حكم وقضاي اوازبراي دين وعباد اوبيعتي كه مبسوط گشت بسوي آن دستهاي ايشان ،و آن شرح را پذيرفت صدورايشان درحالتي كه عالم بودند بخواست وارادة مامون باين واختيار طاعت الهي ونظرازبراي نفس خود وازبراي شما دراين امرشكر كنندگان مرخداي رابرآنچه ملهم شد اميرالمومنين مامون ازقضاي
حق اودررعايت شما وحرص او بر رشد شما و صلاح شما درحالتي که اميدوار بود در اين جمع الفت شمابراي حق شما درجمعيت پراكندگي وسد رخنهاي شما وجمعيت قوت دين وبرانداختن دشمنان شما واستقامت امورشما،وبشتابيد بطاعت الهي وطاعت حضرت رسالت پناهي واميرالمومنين چه اوامن مي‌شود اگرمسارعت كنيد بسوي او، و شكرگوئيد خداي را بر اين تا بيايد وبشناسيد حظ آنرادراو انشاءالله ونوشت بدست خوداين رادرهفتم ماه رمضان سنه احدي وماتين.
به اجمال از كارهايي كه مامون در مجلس ولايتعهدي به انجام آورد يكي آنكه بشكرانه پذيرش ولايتعهدي حقوق يك ساله كاركنان حکومتی خود را داد دوم لباس و پرچم سياه را كه شعار بني عباس بود مبدل به سبز نمود سوم دختر خود ام الحبيب را به حباله همسري آن حضرت در آورد چهارم دختر ديگرش ام الفضل را را به همسري جواد كه بزرگي هفت ساله بود در‌آورد پنجم پوران دختر حسن بن سهل را براي خود تزويج نمود ششم سكه به نام آن حضرت زدند و آن دراهم را هم مسكوك به نام دراهم رضويه شهرت پيدا كرد هفتم ، فرمان داد در تمام قلمرو خود به نام آن حضرت خطبه بخوانند و انجناب را به نام وليعهد به مردم معرفي نمايند1 .
نكاتي در متن عهدنامه ولايتعهدي
1ـ تاكيد مامون براي امير المومنين بودن خود و تلاش براي تثبيت اين عنوان درذهن همة مخاطبان
2ـ در يافت بيعت از مردم براي فرمانروائي خويش به بهانة دريافت بيعت براي ولايتعهدي علي بن موسي (ع) ، زيرا مي نويسد مردم بايد نخست با امير المومنين مامون بيعت كنند و سپس با امام رضا(ع)
3ـ او خلافت را درادامه رسالت پيامبر (ص) مايه كمال دين معرفي مي كند و به خلافت خويش رنگ الهي و معنوي مي‌بخشد .
1. ساعدی خراسانی ، محمد باقر ـ پيشوای هشتم شيعيان ـ مشهد ديانت ـ بی نا ، بی تا ـ صفحه 206
4ـ در عهدنامه ، خليفه ، انساني مومن و مطيع پروردگار و دلسوزتر از همگان براي اسلام و مسلمانان معرفي شده است كه خلافت به عنوان موهبتي الهي بر عهدة اوست .
5ـ طرح اطاعت خليفه از خدا مقدمه اي است براي اطاعت مردم از خليفه و گردن نهادن به فرمانهاي او .
6ـ مامون سعي دارد تا تمام حرکات و تصميم گيريهاي خود را مبتني بر شريعت و مصالح مسلمانان و مسئوليت ديني و الهي بشناساند و از اين رو به آيات قرآن استناده مي كند .
7ـ استناد مامون به سخن عمربن خطاب ، از يكسو دلبستگي پنهان او به خلفاي پيشين و از سوي ديگر سعي وي در كاستن تعارضهاي مذهبي و همراه ساختن مجموعه اهل سنت با حكومت خويش را مي نماياند .
8ـ مامون حتي ولايتعهدي و انتخاب و ليعهد را كاري الهي و مايه كمال و عزت دين مي شمارد .
9ـ مامون بردوش كشيدن بار خلافت را مايه رنج و محنت خود مي داند و چنين مي نماياند كه اگر نبود مسئوليت در برابر خدا اين بار را بر دوش نمي كشيد
10ـ او امام رضا را به عنوان شايسته ترين ، عالمترين ، زاهدترين ، با تقوا ترين و ... .
شخصي براي ولايتعهدي برمي گزيند و به اين صفات تصريح دارد تا غير مستقيم خود را نيز داراي اين صفات معرفي كند .
11ـ مامون در تفويض ولايتعهدي به امام (ع) واژه ايثار را به كار برده و آن تكرار نيز كرده است در كاربرد اين واژه نوعي امتنان و منت گذاري برامام و علويان مشهود است1 .
نتيجه ولايتعهدي امام رضا ( ع) براي مامون
نتيجه مثبت براي مامون : عملاً نيز مامون دراين تدبير پيروز گشت ودرتاريخ نيز طي دوسالي كه امام رضا(ع) به عنوان ولايت عهدي زندگي كرد صحبتي ازقيام علويها عليه مامون يا تحركي عليه اوبه احترام امام به ميان نيامده است همچنانكه عموم شيعيان درآن مدت امام رضا(ع) رابه عنوان شريك حكومت قلمداد مي‌كردند ومامون نيز آنچه راكه قيام ابو مسلم خراساني كه بنام علويها صورت گرفته بود وديگر قيامهايي كه بعدازآن تحقق يافت به انجام نرسانده بود براي ايشان محقق ساخت2 .
1. معينی ، محمد جواد ـ ترابی ، احمد ـ امام علی ابن موسی الرضا (ع) ، منادی توحيد و امامت ـ صفحه 145
2. معروف الحسنی ، هاشم ـ زندگی دوازده امام ـ محمود درخشنده صفحه 400
نتيجة منفي براي مامون : مامون با نصب امام(ع) به ولايتعهدي خود را درتنگنا قرارداد زيراهدف او از اين عمل آن بود كه بدين وسيله خشم توده‌ها راكاهش دهد ولي چون امام (ع) به اين مقام منصوب شد ثابت كرد كه خلافت شرعي وقانوني ازآن ايشان است نه ازآن مامون كه شايستگي شاگردي امام راهم ندارد1 .
نقش فضل بن سهل درولايتعهدي امام رضا(ع)
فضل بن سهل آنچنان کليه كارها را تحت نظر گرفته بود وبه اندازه‌اي بر سراسر امپراطوري عظيم اسلام مشخصاً نفوذ داشت كه مامون به كلي ازامورمملكتي بي خبر ودوربوداوهرچه مي خواست مي كرد وهرچه فرمان ميداد كسي را ياراي چون چرا نبود مامون مومي بود در دست او و او اراده‌اي بود برمغز و روح مامون2 .
{فضل}بفكرافتاد كه خلافت را به علويان منتقل سازد وعلي بن وسي الرضا(ع) را كه درخراسان مريدان بسيارداشت نامزد ولايت عهد ساخت ومامون را به آنكار تشويق نمود وشايد قبلاً با مامون شرط كرده بود كه درصورت اين پيشنهاد باوي كمك كند واگر هم قبلاً اين شرط نشده بود بعداً مامون را به آن عمل تشويق كرد3 .
1. مدرسی ، محمد تقی ـ امامان شيعه و جنبشهای مکتبی ـ بنياد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی 1367 صفحه 269
2. رضوی ، سيد احمد ، شمس الهدی ، علی بن موسی الرضا (ع) ناشر بهرام طاهريان 1417 قمری صفحه 203
جرجی زيدان ـ تاریخ تمدن اسلام ـ صفحه 798
جهشياري مورخ مي‌گويد:اينكار ولايتعهدي حضرت رضا(ع) از افكار فضل بن سهل است و او اين فكررا به وجود آوردكه دولت مامون ازشرنهضت علويان مصون بماند1 . اين پيشنهاد ولايتهعدي ازسوي فضل ابن سهل به مامون تحميل شد و از آن پس مردم با علي بن موسي بن رضا ( ع) به عنوان وليعهد مامون بيعت كردند و از آن پس رضاي آل محمد( ص) ناميده شد2 .
بيهقي بواسطه صولي از عبيدالله بن عبدالله طاهر روايت كرد كه گفت فضل بن سهل به مامون با كنايه و اشاره مي گفت با عمل خير كه صله رحم باشد به خداوند عزوجل و رسول او ( ص) او تقرب جويد يعني حق ولايت اهل بيت را به خودشان واگذارد و مقام خلافت را كه از ايشان غضب شده است به ايشان باز گرداند و به وسيله و ليعهد نمودن علي بن موسي (ع) جنايات هارون را نسبت به خاندان پيغمبر (ص) از يادها برده و محو سازد و مامون نتوانست با نظر فضل بن سهل موافقت نكند و خلاف گفته او را انجام دهد3 . اين فكر بايد از فضل باشد زيرا مردي نابغه و سياستمدار بود كه براي تحكيم مباني خلافت به مامون پيشنهاد كرده يا لااقل بگوييم اگر اين فكر از خود مامون بود فضل چون ايراني بود و با اعراب به دلايل گذشته حس انتقام داشت اين فكر را گرفت تقويت نمود ،
1- عماد زاده ـ زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا ـ به نقل از جرجی زيدان (تاريخ تمدن اسلام) صفحه 543
2- ابن طقطقی ـ تاريخ فخری ـ محمد وحيد گلپايگانی ـ علمی و فرهنگی 1367 ، صفحه 301
3- شيخ صدوق ـ ترجمه عيون الاخبار الرضا (ع) صفحه 330
در اجراي آن از هيچ بذل سعي دريغ نداشت به اضافه كه هر وزيري كار را به نام خليفه يا شاه مي نامد1 .
در زمانيكه مامون به خلافت نشست و امر او مستقر گشت يك روز فضل به يكي از هم نشينانش گفت : موقعيت عمل من كه انجام دادم نسبت به عملي كه ابومسلم انجام داد چگونه است آن دوست گفت او خلافت را از قبيله اي به قبيله ديگر تغيير داد و تو از برادری به برادری و فرق ايندو را خود بهتر ميدانی . فضل گفت : نه اينطور نيست ، من هم از قبيله ای به قبيله ديگر می برم و اشاره كرد به مامون كه علي بن موسي را به جاي برادرش موتمن و ليعهد قرار داد و علي بن موسي الرضا (ع) به خراسان آمد و بر مامون وارد شد2 .
ريان مي گويد : ذوالريا ستين دشمني شديد خود را با امام آشكار ساخت اين براي آنجهت بود كه مامون و به او بيش از وي احترام مي كرد لذا بر او حسد برد و رفتاريكه مامون با حضرت داشت موجب اين حسادت شده بود3 .
فضل راضي به ولايتعهدي امام رضا نبود زيرا علم وتقوا وعلاقه به مليت و نوع آن حضرت بر دوست و دشمن روشن بود و فضل مي خواست مامون را در ارادة خود ببرد و آنچه می خواهد بکند چنانچه نمي گذاشت اخبار انقلاب
1- عماد زاده ـ زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا ، جلد يک ـ تهران گنجينه 1325 ، صفحه 544
2- شيخ صدوق ـ عيون الاخبار الرضا (ع) ـ به نقل از تاريخ خراسان نوشته ابو علی سلاح ـ صفحه 378
3- شيخ صدوق ـ عيون الاخبار الرضا (ع) ـ صفحه 348
شهرهاي كوفه و بصره و و حجاز و بغداد به خراسان و به مامون و به مامون برسد براي اينكه فاصله اي بين حضرت رضا و مامون ايجاد كند و جاسوساني گذاشته بود كه ملاقاتهاي حضرت را به او بگويند1 .
ذوالرياستين فضل بن سهل با راي حضرت رضا مبني بر انتقال مركز يت خلافت از خراسان به حجاز مخالفت نموده و او را به خاطر تصميمات گذشته او از قبيل ولايتعهدي حضرت رضا( ع)سرزنش كرد كه امير المومنين اين عمل تو نادرست است زماني برادرت را كشتي و او را از خلافت انداختي كه به اين خاطر فرزندان پدرت و جميع اهل عراق و اهل بيتت و عرب با تو دشمن شدند بعد كار دومي از تو سر زد و آن اينكه ابوالحسن را وليعهد خود قراردادي كه بدين وسيله خلافت را از فرزندان پدرت خارج كردي و اين عملي بود كه مردم علما و فقها و خاندان عباس به آن رضايت نمي دهند و دلهاي آنها از تو متنفر شد راي من اين است كه تو در خراسان بماني تا قلوب مردم تسكين پيدا كرده و او بردارت را به فراوشي سپرده شود و در اينجا بزرگانی هستند كه در گذشته د رخدمت پدرت رشيد بودند و به اين امور آشنايند با آنها مشورت كن اگر آنها نظر دادند انجام بده2 .
1- عماد زاده عيون الاخبار الرضا (ع) ـ صفحه 544
2- نورائی يگانه قمی ، احمد ـ مجالس الشيعه ـ قم انصاريان 1379 صفحه 193
و هيچ خبري از حضرت رضا بر ايشان مامون و ذوالرياستين پوشيده نمي ماند و مامون او را هشام بن ابراهيم پرده دار و آجو دان مخصوص امام كرده بود و او اجازه ورود هيچكس را برامام نمي داد مگر آنكه خود نظر داشت موفق نمي شد واو مانع بود وكلامي از امام صادر نمي‌شد مگر اينكه گزارش آن توسط وي به مامون داده مي‌شد و هم چنين به ذوالرياستين و مامون پسرش عباس را به هشام سپرده بود كه او را علم وادبيات بياموزد1 .
«مشورت مامون بافضل وحسن دربارة تفويض ولايتعهدي به امام رضا(ع)»
مامون هنگاميكه برآن شد امام رضا(ع) را به ولايتعهدي خود برگزيند ودربارة اين امر مي انديشيد فضل بن سهل را احضار واو را از تصميم خود آگاه كرد و به او گفت او و برادرش حسن بن سهل گردهم آيند و اينكار را ارزيابي كنند پس از آن بود كه هر دو برادرنزد او آمدند حسن اين امر را بسيار عظيم وخطير شمرد وعواقب اين اقدام را كه موجب بيرون رفتن از خلافت ازخاندان اوست براي وي بيان كرد مامون گفت من با خدا پيمان بسته‌ام كه اگر بر برادر مخلوع خويش دست يابم خلافت را به كسي كه از همه خاندان ابي طالب بهتر وبرتر باشد واگذار كنم .
1- شيخ صدوق ، عيون الاخبار الرضا (ع) صفحه 347
من كسي را در روي زمين بهتر وبرتر ازاين مرد نمي‌شناسم چون فضل و حسن دريافتند كه مامون تصميم خود را دراينباره گرفته است از مخالفت باز ايستادند و مامون آنها را نزد حضرت رضا(ع) روانه كرد1 .
سياست مامون در خراسان
اگر بخواهيم به بعدي ديگر سياست نظام مامون نظر بيافكنيم مي‌‌بينيم كه او درسياست خود با مردم خواه اعراب و خواه ايرانيان و به ويژه با مردم خراسان كامياب نبوده است زيرا نه تنها اقدامي درجهت پرهيز از سياست ظلم و فشاري كه پيشينيان او بر رعيت مي‌راندند نكرد،بلكه از آنان نيز بيشتر بد رفتاري كرد ودراين راه بر گذشتگان خود با گامهاي بلند پيش گرفت2 .
«مامون ناچار به برگزيدن خراسان بود»
پس از آنكه دست مامون ازدامان بستگان خود وبرمكيان واعراب و علويان كوتاه ماند ناگزير شد كه به دسته‌هاي ديگري پناه جويد، دست ياري و كمك به سوي او پيش آرند و ياوري انها نردبان نيل به مقاصد ووسيله تحقق بخشيدن به هدفها و آرمانهايش باشد و جايي جز خراسان در برابر او باقي نمانده بود پس همان طور كه محمدبن علي عباسي پيش از او خراسان را اختيار كرده بود .
1. فضل ا... ، محمد جواد ـ تحليلي از زندگانی امام رضا (ع) ـ سيد محمد صادق عارف ـ صفحه 93-94
2. مرتضی عاملی ، جعفر ـ زندگانی سياسی امام رضا (ع) صفحه 170
او هم آن خطه را برگزيده و گرايش و دوستي خود را به خراسانيان نشان داد و به آنان نزديك شد و ايشان را به خود نزديک ساخت و به آنان وانمود كرد كه او دوستدار هر چيزو هر كس است كه آنان دوست ميدارند و دشمن هر چيز و هر كس است كه ايشان دشمن مي دارند حتي وقت دريافت آنان به علويان گرايش دارند و تشيع و اظهار محبت آنان را به ايشان ديداو نيز به نوبه خود خويش را دوستدار علويان و هوادار و پيرو ايشان ، متشيّع وانمود كرد1 .
گرايش مردم به امام رضا (ع )
خبر و لايتعهدي رضا (ع) منعكس در تمام شهرهاي ايران و ساير نقاط شد و پيوسته شيعيان آن حضرت از اطراف مخصوصاً شهر هاي ايران به خراسان آمده تشرف حضور مولاي خود را حاصل مي كردند و مسائل و مشكلات خود را سوال مي نمودند و از ظاهر شدن آن حضرت ابراز خوشحالي مي كردند ولي و حضرت به دفعات مختلف به بعضي از پيروان خود مي فرمود كه به اين امر خوشحال مباشيد و اينكار به اتمام نخواهد رسيد و من به اينحال نخواهم ماند و مِن جمله در حديث حسن بن جهم است كه به آن حضرت عرض كرد حمد ميكنم خدا را كه مامون را مطيع شما گردانيده و در اكرام شما مبالغه مي نمايد .
1- مرتضی عاملی ، جعفر ـ زندگانی سياسی امام رضا (ع) صفحه 163
حضرت فرمود : يا بن جهم اين محبتهاي مامون نسبت به من تورا فريب ندهند زيرا كه به همين زودي مرا به زهر شهيد خواهد كرد1 .
مامون گفت اين مرد ] امام [ در خفاي از ما مردم را به امارت خود ، ما می خواستيم او را وليعهد خود کنيم تا اينکه دعوتش برای ما باشد و مردم را به سوی ما خواند ،
ميخواند و با قبولي ولايتعهد اعتراف به خلافت ما كرده باشد و ملك و پادشاهي را از ما داند و كساني كه گول او را خورده و مفتون او شده اند بدانند و اعتقاد پيدا كنند كه ان درست نبوده و در حق به شک افتاده و سست شوند و بدانند که آنچه مدعی بوده در کم و زياد نادرست است و امر خلافت به امضاي ضمني او از براي ما و مخصوص ما است نه براي او و ما ترسيديم كه اگر او را بر آن حال رها كنيم به نحوي بر ما رخنه كند ونوعي شكاف ايجاد كند كه نتوانيم آن را جلو گيري و از ناحيه او بلايي بر سرما آيد كه طاقت تحمل آن را نداشته باشيم حال كه او را وليعهد خود كرديم و مرتكب خطايي شديم و بلند نمودنش خود را مشرف بر هلاك كرديم اكنون جايز نيست درامر او سستی به خرج دهيم و احتياج داريم كه اندك اندك فرودش آريم تا در نظر ملت جلوه دهيم كه اولياقت دراين را ندارد سپس فكري به حالش كنيم كه مادةبلا را از ما قطع كند و از فكرش خلاص مي شويم2 .
1- مشکوه کرمانی ، احمد ـ تاريخ تشيع در ايران ـ ناشر هادی مشکوه ـ 1358 ، صفحه 767
2- شيخ صدوق (ابن بابويه) ـ ترجمه عيون الاخبار الرضا (ع) صفحه 389
يك سال پس از اعلام و ليهدي و ضعيت چنين است مامون چه در متن وليعهدي و چه در گفته ها و اظهارات ديگر امام را به افضل و تقوي ونست رفيع و مقام علمي ستوده است و او در چشم آن مردميكه برخي فقط از او نامي شنيده و حتي به همين اندازه هم او را نشناخته و شايد گروهي بعضي او را همواره در دل پرورانده بودند به عنوان يك چهره در خور تعظيم و تحليل و يك انسان شايسته خلافت كه از خليفه به سال و علم و تقوي و خويشي با پيغمبر بزرگتر و شايسته تر است ، شناخته اند، مامون نه تنها با حضور امام نتوانسته معارضان شيعي خود را به خود خوش بين و دست و زبان تند آنان را از خود در خلافت خود منصرف سازد بلكه حتي علي بن موسي الرضا مايه اطمينان و تقويت روحيه آنان نيز شده است1 .
با واقعه امام نشانه هاي بسيار مبني برشد پايگاه مردمي و همراهي موجود است .« فضل بن سهل » نماينده اي به حاكم كوفه فرستاد و از او خواست که براي امام رضا به عنوان وليعهد بيعت گيرد مردم مخالفت كردند و گفتند با امام (ع) به عنوان وليعهد بيعت نمي كنند بلکه به عنوان خليفه با او بيعت می کنند بسيار شدكه مامون براي حل بيشتر مشكلات دولتش به امام رضا ( ع) پناه مي
1- آيت ا... خامنه ای ، سيد علی ـ مقالات کنگره جهانی امام رضا (ع) صفحه 45
برد و از آن حضرت استدعا مي كرد كه به شيعيان خود ابلاغ فرمايد كه عليه مامون سخني نگويد و خاموش باشند زيرا آنان درهمه جا از حكومت مامون اظهار ناخشنودي مي‌كردند بار ديگر پايگاه‌هاي مردمي حضرت رضا(ع) معلوم مي‌شد پس از قتل «فضل بن سهل» شايع گرديد كه قتل او طبق نقشه وتوطئه‌اي بوده است كه به دست مامون طرح شده بود مردم از خانه‌ها بيرون ريختند وتظاهرات بر پا كردند وآن توطئه را محكوم نمودند و همگي بسوي كاخ مامون براه افتادند تا مشت خشم‌آگين وانتقام جويانة خود را بر چهرة او فرود آورند، مامون ناچار شد از در پشت قصر خود خارج شود و به خانة امام (ع) كه درهمسايگي كاخش بود رود و از او استمداد جويد و خواهش كند تا مردم خشمگين را آرام گرداند امام(ع) در برابر مردم ظاهر شد و با يك دستور همه را پراكنده ساخت معني اين واقعه آن است كه امام(ع) پايگاه مردمي داشت و پايگاه اجتماعي او عظيم بود و در همان شهر كه مامون بازور حكومت مي‌كرد او مورد قبول وپيروي همة مردم بود و بردلها حكم مي‌راند1 .
مامون پيوسته از امام در خواست مي‌كرد كه به مسجد نرود و امامت مردم را به عهده گيرد تا امام نيز از عناصر حكومت عباسی به شمار آيد امام هنوز از خانه خارج نشده بود كه مردم براي زيارت ايشان صف بسته بودند .
1- اديب ، عادل ـ زندگی تحليلی پيشوايان ما ـ اسد ا... مبشری ، جلد 7 ـ دفتر نشر و فرهنگ اسلامی 1368 صفحه 225
به سبب احساس تقصير و گناه دربرابر امام فرياد‌ها، به گريه بلند شد جاسوسان مامون نزد وي آمدند تا او را ازچگونگي اوضاع آگاه سازند مامون نيز با درخواست بازگشت امام به خانه توانست از اين وضيت حاد نجات يابد درغير اين صورت اوضاع به سبب محبت قلبي مردم نسبت به امام(ع) بسرعت واژگون مي‌شد1 .
1- مدرسی ، محمد تقی ـ امامان شيعه و جنبشهای مکتبی ـ صفحه 270
«واقعة نماز باران و تاثير آن در محبوبيت امام رضا(ع)»
حضرت امام حسن عسگري از پدر خود جد بزرگوارش نقل كرد كه حضرت رضا(ع) وقتي وليعهد مامون شد مدتي باران نيامد گروهي از اطرافيان مامون وطرفداران او مي گفتند : « ببين از وقتي كه علي بن موسي الرضا وليعهد شد باران قطع گرديد » اين حرف به مامون رسيد ناراحت شد به حضرت رضا(ع) عرض كرد : « باران مدتي است نمي‌بارد اگر صلاح بدانيد دعا بفرماييد شايد خداوند باران عنايت كند » فرمود : «بسيار خوب پرسيد، چه وقت براي طلب باران مي‌رويد» آن روز جمعه بود فرمود : «روز دوشنبه،پيغمبر اكرم (ص) ديشب بخوابم آمد
با اميرالمومنين (ع) فرمود: پسرم انتظار روز دوشنبه را داشته باش به صحرا برو و طلب باران كن خداوند باران مي‌بارد و به آنها نشان بده مقامي را كه خداوند بتو اختصاص داده تا بيشتر از فضل و مقامت در نزد خدا مطلع شوند» روز دوشنبه به صحرا رفت مردم تمام به تما‌شا آمده بودند روي منبر رفت حمد وسپاس خدا را كرده گفت: بار خدايا تو مقام ما خاندان نبوت را بالا برده‌اي، مردم بما توسل مي جويند همانطوريكه دستور داده‌اي و اميدوارند كه مشمول فضل و عنايت ولطف و نعمت تو شوند
خدايا باراني نافع و همه جاگيربدون تاخير و بي ضرر، اين باران وقتي ببارد كه آنها ازاين جا رفته‌اند و به منزل‌هاي خود رسيده باشند گفت : بخدائي كه محمد(ص) را به نبوت ارسال داشت بار‌ها ابر‌ها را به يكديگر پيوستند ورعد وبرق شروع شد مردم به خود جنبيدند و تصميم رفتن داشتند به واسطة باران حضرت رضا فرمود: صبر كنيد مردم اين ابر مال شما نيست مربوط به فلان شهرستان است ابر رد شد باز ابر ديگري آمد كه داراي رعد وبرق بود ، مردم حركت كردند فرمود صبر کنيد اين ابر براي شما نيست مربوط به فلان ناحيه است
همين طور تا ده ابر مي‌آمد و رد مي‌شد حضرت رضا(ع) مي‌فرمود صبر كنيد اين ابر مربوط به شما نيست براي فلان ناحيه است تا ابر يازدهم آمد فرمود اين يكي را خدا براي شما فرستاده سپاسگزاري كنيد بر لطف و نعمت خدا و برويد به منزل‌هاي خود ولي او نمي‌بارد تا وقتي شما وارد منزل‌هاي خود شويد بعد آنطور كه شايستة كرم و لطف خداست خواهد باريد دراين موقع از منبر پايين آمد مردم بازگشتند ابر پيوسته در هوا بود ولي نمي‌باريد تا نزديك منزل‌هاي خود رسيدند آنگاه باراني شديد باريد كه تمام نهر‌ها و حوض‌ها وگودي‌ها وبيابانها پر آب شد و مردم مي‌گفتند .واقعاً چه مقامي دارد پسر پيامبر گوارا باد او را اين مقام و لطف خدا1 .
