بخشی از مقاله
چکیده:
در سال‌های اخیر نقش مشارکتهای مردمی مبتنی بر انگیزه‌های خیرخواهانه یا اعتقادات مذهبی، به‌عنوان یک حرکت و تالش مؤثر در جهت تقویت حمایتهای اجتماعی موردتوجه جدی قرارگرفته است. در شریعت مقدس اسالم برای ایجاد و تقویت انگیزه‌های افراد به‌منظور مشارکت در این امر نهاد‌هایی در نظر گرفته شده است که میتوان با توسعه و گسترش این‌گونه نهادها و مؤسسات، مکمل خوب در جهت سیاست‌های حمایتی دولت‌ها به وجود آورد.
در این پژوهش به بررسی مفهوم نهاد و نقش نهادهای دینی و مردمی در رفع محرومیت و فقر پرداخته شده است. به‌وضوح روشن میشود که در اسالم نهادهای دینی و مردمی مهم‌ترین نقش را در گسترش رفاه در جامعه و رفع محرومیت‌ها و فقر دارند. هدف این پژوهش این است که با بررسی سیره امام رضا A مواردی را که موجب تقویت نهادهای دینی و مردمی در جامعه اسالمی میشود را احصا کند.
نتیجه‌ی حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که رفتار معصومین ازجمله امام رضا A مانند احترام به فقیر، تشویق به سخاوت و... درصورتی‌که در جامعه‌ای نهادینه شود باعث گسترش نهادهای دینی و مردمی در جامعه اسالمی میشود. به‌تبع گسترش این نهادها در جامعه، فقر و محرومیت نیز کاهش پیدا میکند. دولت‌ها و نهادهای حمایتی مانند کمیته‌ی امداد میبایست با تکیه‌بر این ظرفیت جامعه اسالمی، به دنبال رفع فقر و محرومیت در جامعه باشند.
.1 مقدمه
سیاست‌های حمایتی اسالم که بخشی از آن‌ها در قالب نهادها و مؤسسات مردمی شکل گرفته است، ازجمله برنامه‌ها و خط‌مشی‌های است که این دین مبین در جهت برپایی جامعهی ایده‌آل دینی مبتنی بر عدالت در نظر گرفته است. نهاد مفهومی فراتر از یک واژه و اصطالح دارد و به فراخور سابقه ورود آن در حوزه‌های مختلف علم از معانی، تعاریف و کاربردهای متفاوتی برخوردار شده است. مفهوم نهاد هم اشاره به ایجاد مکانی خاص برای فعالیت و هدفی خاص دارد؛ هم مفهوم ذهنی، موضوعی یا معنوی از آن استنباط میشود - ورزشکار، . - 12:1390 نهادها و مؤسسات از یک منظر به نهادهای دولتی و نهادهای مردمی تقسیم‌بندی می‌شوند.
نهادهای دولتی، نهاد‌هایی هستند که در یک جامعه بر اساس نیاز کشور و قانون اساسی آن کشور شکل میگیرد و بیشتر تحت عنوان سازمان‌ها و مؤسسات هستند. نهادهای مردمی، نهاد‌هایی هستند که بر اساس باورها، عقاید و ارزش‌های مردم در یک جامعه شکل میگیرد و نقش دولت نسبت به این نهادها، نقش حمایتی است. کارکرد نهادها و مؤسسات مردمی در دو بخش تأمین نیاز‌های مادی و معنوی افراد و جامعه دارای اهمیت به‌سزایی است. در بخش تأمین نیاز‌های مادی و حمایتهای اقتصادی نیز میتواند کمک شایانی به دولت‌ها در فقرزدایی و رشد و توسعه‌ی اقتصادی از دو طریق انجام دهد:
.1 با توجه به فلسفه‌ی وجودی این نهادها و مؤسسات که تحت پوشش و حمایت قراردادن گروه‌های نیازمند را شامل میشود، موجب کاهش فقر و توزعی مجدد ثروت در جامعه شده، راه را برای دستیابی به تأمین اجتماعی در جامعه فراهم میسازد .2 وجود این‌گونه نهادها و مؤسسات عالوه بر فقرزدایی که خود عامل توانمندی و کار آیی نیروی انسانی است نقش به‌سزایی در کارآفرینی و بهبود نیروی مولد جامعه خواهد داشت.
نهادهای دینی و مردمی در اسالم اهمیت باالیی دارند. برخی نهادهای دینی و مردمی که برای رفع فقر و گسترش رفاه در جامعه، در اسالم وجود دارد عبارت‌اند از: وقف، نذر، صدقه، انفاق و.... در این پژوهش با بهرهگیری از سبک و سیره‌ی زندگی امام رضا A و با پژوهش در زندگی‌نامه‌ی ایشان و روایاتی که از ایشان رسیده است، راه‌کارهای گسترش و تقویت این‌گونه نهادهای دینی و مردمی ارائه شده است؛ و در ادامه پیشنهادها عملیاتی برای نهادهای حمایتی در جامعه اسالمی مانند کمیته‌ی امداد امام خمینی برای گسترش این نهادهای دینی و مردمی ارائه شده است. ابتدا با بررسی مفهوم نهاد و تبیین آن، درک درستی از این مفهوم ارائه شده است.
با تبیین مفهوم نهاد، مشخص میشود که نهاد لزوما سازمان یا موسسه نیست بلکه یک قانون، یک آداب‌ورسوم و یک دستور دینی نیز میتواند نهاد باشد. در ادامه مفهوم نهادهای دینی و مردمی مشخص میشود و برخی از نهادهای دینی و مردمی بیان می‌شوند و توضیحاتی پیرامون آن‌ها ارائه میشود. در ادامه بیان میشود که راه‌حل رفع فقر و محرومیت در جامعه اسالمی مشارکت مردم در رفع فقر و محرومیت است و این کار جز از طریق گسترش نهادهای دینی و مردمی می‌سر نیست.
در بخش دوم مقاله با بهرهگیری از سیره عملی امام رضا A راه‌حلهایی که باعث میشود روحیه‌ی خیرخواهی و کمک به محرومین در جامعه گسترش یابد، ارائه میشود. گسترش روحیه‌ی خیرخواهی در جامعهی اسالمی باعث گسترش نهادهای دینی و مردمی در آن جامعه میشود و این تا حد زیادی باعث رفع فقر و محرومیت در جامعه اسالمی میشود. مهم‌ترین وظایف دولت‌ها و نهادهای حمایتی، گسترش این روحیه‌ی خیرخواهی در بین مردم جامعه برای تقویت نهادهای دینی و مردمی است. برخی از راهبرد‌هایی که امام رضا برای گسترش این روحیه در بین مردم استفاده کرده‌اند عبارت‌اند از: حفظ عزت و احترام به فقیر در جامعه، رفتار درست کارگزاران با محرومین، اصالح سبک زندگی افراد جامعه، گسترش فرهنگ سخاوت و فرهنگ انفاق و... که در ادامه‌ی مقاله به‌تفصیل بیان میشود.
.2 تعریف نهاد
مجموعه‌ای متشکل از عقاید و افکار، رفتارها و روابط میان افرادی که در اطراف یک موضوع اجتماعی در یک گروه شکل گرفته باشد، نهاد نامیده میشود - اصغری، . - 158:1387 در یک تعریف دیگر نهاد عبارت است از: ساختاری انطباق پذیر، با بعد ارزشی بسیار قوی که اعضای آن زندگی خود را متکی به آن دانسته و هرگونه تغییر در آن و یا از میان رفتن آن، اثراتی بر روی اعضای نهاد و کل جامعه دارد - ورزشکار، . - 13:1390
البته یکی از پیچیده‌ترین مسائل، تمیز دادن بین مفاهیمی همچون نهاد، سازمان، موسسه و عباراتی از این دست است. نهاد در رشته‌های مختلف علوم انسانی تعاریف متفاوتی دارد و علمای رشته‌های مختلف اعم از جامعهشناسان، حقوقدانان، متخصصان علوم سیاسی و متخصصان مدیریت دولتی درباره آن سخن گفته و هر یک ویژگیهایی را برای آن برشمرده‌اند. یکی از بهترین جمع‌بندی‌ها در این زمینه در آثار به زبان فارسی را میتوان در آثار دکتر محمد جواد ایروانی مشاهده نمود. ایشان پس از اشاره به معانی و تعاریف نهاد در رشته‌های مختلف و در آثار علمای صاحب‌نظر، جمع‌بندی خود در مورد معنی نهاد را این‌گونه ارائه میکند: «در سازمان، داشتن هدف مشترک و تالش جمعی برای رسیدن به هدف شرط الزم است اما در نهاد نوعی تعهد اخالقی مالک تجمع و همیاری است... در بنیاد آنچه افراد را به هم پیوند میزند طبقه مشترک و جایگاه اجتماعی و برخورداری از اقتدار مشترک است.
به‌طورکلی وجه ممیزه نهاد و سایر واژه‌های نزدیک با آن این است که نهاد نوع رابطه با بیرون از محیط سازمانی در تبیین معانی آن نقش اساسی دارد حال آنکه در سایر واژه‌ها نوع رابطه درونی که در سازمان حاکم است تعیین‌کننده است» - ایروانی، . - 26:1377 از سوی دیگر ازنظر جامعهشناسان نهاد یک مشترک لفظی است میان عناصر «ساخت یک نظام اجتماعی» و نیز «مجموعه‌ای از ارزش‌ها، فرآیندها و روش‌ها» که در جامعه وجود دارند - همان:. - 27 در نظام معنایی اسالم، نهادها مترادف‌اند با ساختارها و یک‌سری از دستگاه‌های ارزشی که به‌واسطه اسالم تأسیس شده‌اند؛ یعنی مشخص‌های که از شنیدن نام این نهادها به ذهن خطور میکند اسالمی بودن و تولد و رشد آن‌ها در دامان اسالم است.
