بخشی از مقاله
چکیده
از یک سو در تمدن اسلامی، مسایل اقتصادی به حدی اهمیت دارد که در قرآن مجید بیش از 450 آیه به این موضوع اشاره داشته و ده ها حدیث از پیامبر اکرم - ص - و ائمه اطهار - ع - در این باره به ما رسیده است. از سوی دیگر، دامنه فعالیت سازمان جهانی تجارت نه فقط تجارت کالا، بلکه انجام خدمات و امور مالکیت معنوی را نیز در بر می گیرد به نحوی که عملکرد این سازمان به عنوان نهادی تاثیر گذار در عرصه تجارت بین الملل غیر قابل انکار است. از این رو، با توجه به این که عضویت در سازمان های بین المللی مجموعه ای از فرصت ها، حقوق، امتیازها، مسئولیت ها و تکالیف را برای اعضاء ایجاد می نماید؛ لذا مقاله حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی نگارش یافته است در صدد آن است تا با تکیه بر آموزه های فقه اقتصادی و تمدن اسلامی، فرصت ها و تهدیدهای فراروی ایران را که در ماده 595 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 ربا را عملی مجرمانه و در خور مجازات دانسته است، تبیین نماید.
کلمات کلیدی: جرم انگاری ربا، تمدن اسلامی، فقه اقتصادی، سازمان جهانی تجارت.
مقدمه
اگر امت واحده اسلامی را پیکر یک انسان در نظر بگیریم، سه لایه خواهد داشت: لایه عقلی، لایه قلبی ولایه ظاهری. عقلانیت مهندسی، بعدعقلی؛ اخلاق مهندسی، بعد قلبی وعلم به ویژه علم فقه مهندسی، بعد ظاهری او را برعهده دارد. دین هم در واقع به تمام این سه لایه اطلاق می شود و چیزی جدا ازآن هانیست. - معینی پور و لک زایی،1391، ص - 75 تاثیر فراوان فقه نه فقط بر بخش اقتصادی، بلکه برتمام ارکان تمدن اسلامی برکسی پوشیده نیست. - حسینی، 1385، ص - 83 افزون بر نقش گسترده فقیهان در تنظیم مناسبات خرد - عقود و معاملات - ، نقش گسترده ای در مناسبات کلان اقتصادی ایفا می کردند. به طور مثال می توان از وضع مالیات برای مردم طبرستان به وسیله احمد حنبل یاد کرد یا عبداالله ابن طاهر به فقهای محلی دستور داد تا با همکاری فقهای عراق در زمینه مناسبات آبیاری براساس موازین شرعی، مقرراتی وضع کنند. - » اشپولر 1«، 1369، صص319؛ - 194 لذا هرچند مسلمانان علوم اولیه را از یونانیان گرفتند، اما در توسعه و تکامل آنان نقشی بسیار اساسی ایفا کردند.
نظریه پردازی، تنظیم، ترویج و گسترش علوم توسط یونانیان صورت گرفته است، اما شیوه های دقیق علمی، مشاهداتمفصل وتحقیقات تجربی ازنتایج تمدن اسلامی است. - - Iqbal ,1960, P.130 حضرت یوسف - ع - ازمیان تمام پست ها و مسولیت ها، انگشت روی خزانه داری - اموراقتصادی - گذاشت: قَالَ» لَی خَزَائِنِاجْعَلْیالْأَرْضِع إِنﱢی حَفِیظٌ عَلِیمٌ «؛ گفت مرا برخزانه های این سرزمین بگمار که من نگهبانی داناهستم. - سوره یوسف، آیه - 55 زیراحضرت یوسف می دانست که تنها ازطریق شکوفایی اقتصادی می توان دیگر امور را کنترل نمود. بر پایه تمدن اسلامی، جهاد اقتصادی عبادت محسوب می شود و جایگاه جهادگر اقتصادی بعد از مرگ او، به منزله این است که در راه خدا شهید شود.
کهن ترین قوانین - مثل قانون حمورابی و قانون ماتیکان هزارداتستان - ، باورهای بزرگانی چون افلاطون و ارسطو وآموزه های دینی چون یهود و مسیحیت و پیشینه عملی تمدن های آتن، آشور، ایران، چین، روم و هند باستان بیانگر این واقعیت است که زشتی اصل رباخواری ویژه تمدن اسلامی یا مخصوص علم فقه نبوده و مبین تنفر عموم مردم و تمدن ها از این رفتار زشت است. - ر.ک نورائی، 1390، صص - 23-33 از سوی دیگر، اهمیت و نقش تجارت جهانی در توسعه و رشد اقتصادی کشورها نیز برکسی پوشیده نیست. به طور قطع تجارت بین المللی نه فقط باعث تقسیم بین المللی کار و تخصص در بین کشورها می شود، بلکه زمینه افزایش مبادلات تجاری و در نتیجه رشد اقتصادی درجهان را فراهم می آورد.
اقتصاددانان معتقدند تجارت آزاد به توزیع بهینه عوامل تولید و در نتیجه به حداکثر رشد اقتصادی منجر می شود. از آن جائی که در یک اقتصاد باز، بنگاه ها به بازارهای بزرگ تری دسترسی دارند لذا انگیزه و امکان بیش تری جهت به کارگیری ابتکارات و اختراعات و بهره بردن از منافع تولید انبوه را خواهند داشت و این امر منجر به افزایش سرمایه گذاری و در نتیجه افزایش رشد تولید ناخالص داخلی می شود که درنهایت به افزایش رفاه جامعه می انجامد. - جهان دیده، 1388، ص - 9 سازمان جهانی تجارت بر این مبنا شکل گرفته که تجارت، عرصه تبادل مزایاست و چون کشورها مزیت های تجاری خاصی دارند و یا می توانند درحوزه های خاصی مزیت داشته باشند، بنابراین هرچه دامنه طرف های تجاری افزایش یابد، زمینه مساعدتری برای رشد و شکوفایی اقتصادی ملت ها فراهم خواهد شد.
لذا دولت ها برای پیشبرد پروژه رشد و توسعه ی خود، لازم است حول یک نهاد جهانی هماهنگ شده و موانع تجارت آزاد را بردارند. - قنبرلو، 1388، صص - 2 - 3 سازمان تجارت جهانی با طیف وسیعی از فعالیت ها، نظیرکشاورزی، منسوجات و پوشاک، بانکداری، ارتباطات راه دور، خریدهای دولتی، استانداردهای صنعتی، مقررات بهداشت موادغذایی، مالکیت معنوی و غیره در ارتباط است. - بیدآباد، 1387، ص - 23 در این میان، جرم انگاری ربا بر پایه مبانی تحریم آن درآموزه های قرآنی و روایی، فرصت ها و تهدیدهایی را فراروی ایران قرار داده که به عنوان یکی از شاخصه های مهم اقتصادی با لحاظ رویکرد تمدن اسلامی و الزامات سازمان جهانی تجارت به نظر می رسد با چالش جدی مواجه باشد. - برای مطالعه بیش تر در خصوص مبانی تحریم و جرم انگاری ربا ر.ک: شیریان نسل و بیگی، 1393، صص - 6-13 پژوهش حاضر، در سه محور به شرح مباحث آتی ساماندهی شده است.
-1 مفهوم شناسی تمدن اسلامی و ربا بر پایه شاخصه های نظام اقتصادی اسلام نظام اقتصادی اسلام، مجموعه ای ازالگوهای رفتاری وروابط اقتصادی درسه حوزه تولید، توزیع ومصرف است که از کتاب وسنت پیامبر اکرم - ص - و امامان معصوم - ع - و عقل استنباط می شود. این الگوها، چگونگی پیوند شرکت کنندگان در نظام اقتصاد ی به یکدیگر ومنابع اقتصادی را تبیین کرده و بر اساس مبانی بینشی و درچارچوب اخلاق وحقوق اقتصادی اسلام در جهت اهداف اقتصادی اسلام سامان یافته اند. - میرمعزی، 1389، ص - 7 مثلث زندگی بشر را دین، فرهنگ وتمدن می سازد؛ به طوری که فرهنگ وتمدنی را در نزد هیچ قومی نمی توان یافت مگر آن که شکلی از مذهب در آن وجود داشته باشد. - حجازی،1360، ص» - 58 فوتسل دوکولانژ 1« فرانسوی هم تمدن واجتماع بشررا ازقدیمی ترین مراحل خود، زاییده مذهب وتحت تاثیر آن دانسته است. - به نقل از بهنیافر، 1388، ص - 5 رابطه اسلام به مثابه یک دین، حتی باسیاست آن قدر بدیهی است که حتی مخالفان چنین رابطه ای نیز به صراحت بدان اذعان و اعتراف کرده اند. - - Hrmet,1994, PP.138-139
-2 تمدن و شاخصه های اسلامی آن
شاید بتوان » تمدن 2« را به مفهوم کلی شامل همه علوم، فنون، قوانین، آداب و رسوم وعاداتی دانست که جریان فکری، سیاسی، اقتصادی، صنعتی و سایرپدیده های مادی ومعنوی یک امت را در برهه ای اززمان مشخص می سازند. - پارسیان، 1388، ص - 2 ازنظر » هرسکوتیس 3«، تمدن عبارتست ازمجموعه دانش ها، هنرها، فنون وآداب وسنن، تاسیسات و نهادهای اجتماعی
که در پرتوابداعات و اختراعات و فعالیت های افراد وگروه های انسانی، طی قرون واعصار گذشته توسعه وتکامل یافته و درتمام قسمت های یک جامعه و یا چند جامعه که با یکدیگر ارتباط دارند مانند تمدن مصروایران و هر کدام دارای ویژگی هایی است که به عوامل جغرافیایی و تاریخی وتکنیکی خاص خود بستگی دارد. - به نقل از روح الامینی، 1379، ص - 49
» هنری لوکاس 4«، تمدن را پدیده ای به هم تنیده می داند که همه رویدادهای اجتماعی،اقتصادی، سیاسی وحتی هنر وادبیات را در برمی گیرد. - لوکاس،1382، ص - 16 درمورد عناصر و مولفه های تمدن، ایشان به عناصرکلی اقتصاد، سازمان سیاسی، معرفت و هنر، سنن اخلاقی ودینی اشاره می کند. - لوکاس،1382، ص - 16 شریعتی درتعریف کلی ازتمدن می گوید: تمدن به معنای کلی عبارتست ازمجموعه ساخته ها واندوخته های معنوی و مادی جامعه انسانی. وقتی می گوییم ساخته های
