بخشی از مقاله
چکیده
مجموعه تاریخی رماوند - برزقواله - در غرب ایران درسال 87 توسط اینجانب وهمکاران استانی برای اولین بارمعرفی و با تصاویر گچبری های از دوره ساسانی با نامه ای به شماره 14-2-771در88/2/22وطرح کاوش نجات بخشی بنام اینجانب ازمیراث لرستان با شماره ثبت 881/208/228به باتاریخ88/2/22 به پژوهشکده باستانشناسی معرفی گردید.
نظر به قرار گرفتن این محوطه در آبگیر سد سیمره ودورافتادگی آن حفاری های غیرمجاز بسیاری در محوطه درسال 87 صورت پذیرفته بود که آثارفراوانی ازگچبری های دوره ساسانی را درسراسر محوطه پراکنده نموده بود .پیرو پیگیری ها برای مطالعه و روشنگری گاهنگاری این محوطه طرح پژوهشی جهت نجات بخشی و ساماندهی آسیب های وارده ازفعالیتهای حفاری های غیرمجاز به پژوهشکده محترم باستانشناسی ارایه شد ومجوز کاوش درپاسخ به درخواست مورخه 1391/11/ 23 به شماره 9331 برای تاریخ 1392/4/1لغایت1392/6/1 به شماره 922/200/1010صادر با تمدید مجوز کاوش درآبان وآذر 1392 صورت پذیرفت وپژوهش نیز درهمین تاریخ به انجام رسید.
برای آغاز پژوهش نیاز به طرح مسئله پژوهش بود که با توجه به پیچیدگی گاهنگاری محوطه و استقرارهای دوره های گوناگون ، نکته و مسئله اساسی درکاوش های تلاش در روشنگری بیشتر درگاهنگاری محوطه بود و پرسش اساسی تحقیق به اینگونه مطرح گردید: آیا بجز دوره ساسانی استقرار های دیگری در این محوطه وجود دارد؟ و اهداف پژوهش گام بعدی بود و به این شکل طراحی شد: روشنگری و فهم بهتر ازگاهنگاری محوطه رماوند - برزقواله - با توجه به بقایای معماری و داده های فرهنگی ،مهمترین هدف این پژوهش قرار گرفت.
محوطه رماوندبَرز - قاوله یا بَرد قاوله - یکی از بزرگترین و مهمترین محوطه های دوره ساسانی- اسلامی و به احتمال اشکانی در لرستان به شمار می آید. کاوش های آبان وآذر ماه 1392 در این سایت باستانی ،پرسش ها ودیدگاهی نو در باره کاربری بنای که در بررسی های اینجانب ومیراث لرستان حاکم نشین یا خانه اعیانی اواخردوره ساسانی معرفی شده بود ،پدید آورد. علاوه بر وجود گچبری های متنوع ،کشف یکسازه پله دار با یک فضای مستطیلی زیرزمینی در ورودی ایوان اصلی این مجموعه پدیده ای نو در تحلیل این فضا بود.
این مقبره با سبک پارتی ساخته شده بود و براساس تاریخگذاری ترمو ازنمونه سفالینه های بدست آمده ازمقبره تاریخ نمونه ها سده چهارم میلادی و اوایل دوره ساسانی رانمایان نمود . گچبری های متنوع که مشابه آنها از فعالیتهای حفاری های غیرمجاز درسال 87 بدست آمده بود درآثارسطحی وکاوش های آبان وآذر ماه 1392همچنان پراکنده شده بودند که دراین نوشتاربراساس این آثار و آثار گچبری های متنوع موزه مردم شناسی کوهدشت وآثار گچبری های که درسال 87 ازطرف اینجانب وهمکاران استانی آقایان محمدی ومنصوری به موزه فلک الافلاک خرم آباد تحویل داده شده بود تلاش شده تا گونه شناسی وگاهنگاری این گچبری هابطور خاص ومحوطه بطورکل معرفی گردد.
موقعیت و توصیف محوطه یا منطقه مورد بررسی
شهرستان دوره ساسانی رماوندبَرز - قاوله یا بَرد قاوله - با طول جغرافیایی112 09 47 وعرض جغرافیایی 175 20 33وبا ارتفاع637 متربالاتر از سطح دریا در نزدیکی دهکده ی رماوند بخش کونانی از توابع شهرستان کوهدشت لرستان و به فاصله حدود 70 کیلومتری از مرکز شهرستان قرار گرفته است ..
مقدمه
مطالعه و مقایسه داده های و مواد فرهنگی بدست آمده از محوطه رماوند - برز قاوله - می تواند دریچه ای نو در مطا لعات هنر و معماری دوره پارت و ساسانی در حوضه جغرافیایی مورد مطالعه بگشاید کشف آرایه ها و تزیینات گچبری با شاخصه های تزیننی اشکانی وساسانی ،نمونه های سفالی این دوره ها ومقبره ساخته شده به سبک پارتی دلیل طرح این تئوری است ازآنجایی که میدانیم یکی ازمهمترین تزیینات معماری اشکانی وساسانی کاربرد آرایه ها و تزیینات گچبری بر نمای درونی و بیرونی بناهای باشکوه این دوره ها میباشد.
کشف گچبری باموتیف های شاخص این دوره ها در کشور امروزی ایران و خارج از مرزهای کنونی یکی از مهمترین راهکارهای شناسایی بناهای مزین این دوره هاست. گچبری کاح آشور، کاح سلوکیه ، قلعه یزدگرد و کوه خواجه نمونه های ازاین هنردردوره پارتی است.تزیینات گچبری بدست آمده از حاجی آباد فارس ، بندیان درگز ، تیسفون ، تپه حصار دامغان ، کیش نمونه های ساسانی این آرایه های معماری است . نمونه گچبری های محوطه رماوند مجموعه کاملی ازآرایه های گچبری مشابه سایر محوطه های مذکور در دوره پارت و ساسانی است. از اینرو محوطه رماوند یکی از مهمترین نو یافته های تزیینات معماری دوران تاریخی درجغرافیای تاریخی ایران کنونی می باشد.
ازطرف دیگر مقبره مکشوفه برزقواله بسیار مشابه وقابل مقایسه با مقابر پارتی بین النهرین وکلالگ شوشتر است.همانگونه که میدانیم تاکنون مطالعات وگزارشهای قابل توجهی ازاین نوع در غرب ایران و منطقه لرستان گزارش نگردیده است.
شرح عملیات میدانی
مسئله پژوهش با توجه به پیچیدگی گاهنگاری محوطه و استقرارهای دوره های گوناگون ، نکته و مسئله اساسی درکاوش های این فصل تلاش در روشنگری بیشتر درگاهنگاری محوطه بود و پرسش اساسی تحقیق به اینگونه مطرح گردید: آیا بجز دوره ساسانی استقرار های دیگری در این محوطه وجود دارد؟ برنامه پژوهش مدل این پژوهش برای دست یابی به پاسخ پرسش های این پژوهش براساس کارمیدانی که شامل بررسی و کاوش باستانشناسی بود،استوار گردید.بعلاوه ازمنابع منتشرشده ازجمله کتاب ومقالات مربوط با تئوری های طرح شده در این پژوهش نیز استقاده گردید.
کاوش های باستانشناسی درمحوطه براساس روش lot برای ثبت وضبط دقیق داده ها بعمل آمد. کاوش های فصل دوم در این سایت باستانی ،پرسش ها ودیدگاهی نو در باره کاربری بنای که در کاوش های پیشین حاکم نشین یا خانه اعیانی اواخردوره ساسانی معرفی شده بود ،پدید آورد. ازطرف دیگر مقبره مکشوفه برزقواله بسیار مشابه وقابل مقایسه با مقابر پارتی بین النهرین وکلالگ شوشتر است.همانگونه که میدانیم تاکنون مطالعات وگزارشهای قابل توجهی ازاین نوع در غرب ایران و منطقه لرستان گزارش نگردیده است.
یافته ها
گردآوری داده ها ویافته های باستانشناسی مهمترین داده های این کاوش درکنارداده سفالی وتزیینات متنوع گچبری کشف یکسازه پله دار با یک فضای مستطیلی زیرزمینی ،مقبره مانند بود
بیشتر یافته های فرهنگی بدست آمده از حفاری سفال ساسانی بود.این داده ها نه تنها از حفاری بلکه از لایه های سطحی نیز بدست آمده بود.علاوه برسفالینه های ساسانی سفالینه های اسلامی لعابدار با رنگ آبی و سبز نیز قابل ذکر است و ازدیگر آثار مهم سفالی می توان قطعات سفال شاخص دوره اشکانی اشاره کرد. مهمترین داده های این محوطه ازدیدگاه معماری تزیینات گچبری و سازه پله دار مستطیلی زیرزمینی ،مقبره مانند بود که درزیر به معرفی وتحلیل یافته های بدست آمده میپردازیم اهمیت محوطه وتزیینات گچبری رماوند - برز قاوله -
محوطه برز قاوله را میتوان شواهدی نو در الگوهای استقرارهای دوره ساسانی در زاگرس مرکزی دانست. آنچه تاکنون از باستان شناسی دوره ساسانی در جغرافیای امروزی ایران بدست محققین رسیده است.بیشتردرمناطق استان فارس وکرمانشاه بوده است.کشف این شواهد نو وآثار معماری بصورت گسترده در محوطه مورد مطالعه میتواند موضوعی نوین در الگوهای استقرارهای دوره ساسانی در زاگرس مرکزی ومنطقه لرستان باشد.
پرسش دیگرکه همیشه برای باستانشناسان دوره تاریخی ساسانی وجود داشته است این است که آیا استقراری از دوره مذکور در حوالی مرزهای غربی ایران که پل ارتباطی تیسفون با مناطق مرکزی ایران بوده وجود داشته است؟
از سوی دیگر با توجه به آثار مکشوفه از سایت مورد مطالعه، پرسش های زیادی مطرح می شود که جواب به آنها به بازسازی گوشه هایی از گاهنگاری و الگوهای استقرارهای دوره ساسانی ازدیدگاه معماری، شهرسازی و هنر ایران ساسانی کمک خواهد نمود برخی ازمسایل مطرح شده حوزه تحقیق می تواند بشرح زیر باشد:
بررسی ارتباط گچبری های مورد مطالعه با برخی نمونه های گچبری های محوطه های ساسانی که تا کنون به دست آمده است روش ساخت گچبری ها ی مورد مطالعه هدف از ساخت این گچبریها
تعامل فرهنگی مجموعه رماوند ومحوطه برز قاوله با سایر محوطه های همجوار مربوط به دوره ساسانی در ادامه این نوشته سعی شده که به این موضوعات مطرح شده پرداخته شود.
روش های ایجاد تزیینات گچبری در هنر معماری ساسانی -1روش قالب گیری دراین روش قالب مورد نظر توسط هنرمند طراحی و با گچ پر میشد که پس از خشک شدن برداشته وسپس قاب های آماده به صورت تکی در کنار هم برسطوح مورد نظرقرار می گرفت و طرحی یکپارچه شکل میگرفت. در این روش قسمتهای مختلف با قالبهای مجزا ساخته و بعد به هم متصل می شده اند. نمونه های مورد مطالعه برزقاوله ازاین گونه اند.
-2 روش کنده کاری در این روش گچ بصورت نرم روی دیوار اضافه میشد. وپیش از خشک شدن با ابزار مختلف روی آن را طراحی می زدند. مانند نمونه گچبری های قلعه یزگرد.
شواهد قانع کننده ای از این روشها از گچبریها ی دوره ساسانی درمحوطه های گوناگون به دست آمده است. آرایه های گچبری محوطه برز قاوله دو ویژگی مهم نقوش گچبریهای دوره ساسانی عبارتند از : تقارن وتکرار نقوش
ایجاد اشکال هندسی وترکیب آنها با دیگرحجم های هندسی و اشکال گیاهی تنوع نقوش را در دوره ساسانی بالامی برد.بکار گرفتن طرحهای دو معنایی مانند نشان دادن درخت زندگی وموتیف های اساطیری و انسانی نیز در این دوره رایج است در ساختارهای معماری محوطه برزقاوله با اینکه گچ تنها عنصر تزیینی بنا نبود با این حال این عنصر نقش مهمی را در تزیینات معماری بعهده دارد.
نقوش گچبری و آرایه های مورد مطالعه محوطه برزقاوله دارای موضوعات و مفاهیمی ظریف و زیبا هستند بخشهای از ساختارهای معماری محوطه برز قاوله که با تزیینات گچبری آراسته شده به احتمال دارای کارکرد آیینی بوده چراکه در چندین مورد گزارش مشابه به ویژه در آسیای میانه ساختمان های همانند معماری محوطه برزقاوله آیینی معرفی شده اند.
ازاین جمله میتوان به مجموعه آتشگاه مله حیرام در ترکمنستان اشاره کرد این محوطه در15 کیلومتری سرخس واقع شده است وبه قرن 7-6میلادی تاریخگذاری شده است.
شاید بتوان ساختارهای معماری محوطه برزقاوله رابا آیین آناهیتا مرتبط دانست. چراکه دراین بنا صحنه ها از تزیینات گچبری با پیکره ای زنانه برمیخوریم که شاید ایزدبانو آناهیتا باشد وموضوع دیگر قرار گرفتن این محوطه در کنار یکی از مهمترین منابع آب یعنی روخانه خروشان سیمره در غرب ایران است چراکه میدانیم ایزدبانو آناهیتا با آب در ارتباط است.
اشکال قالب گچ بریهای رماوند - برزقاوله - از موزه کوهدشت وموزه خرم آباد وداده های بررسی و حفاری نگارنده از نظر شکل قالب گچ بریهای رماوند را می توان به چهار دسته تقسیم نمود:
1. قالب گچ بریهای گرد
2. قالب گچ بریهای مستطیل.
3. قالب گچ بریهای مربع
4. قالب گچ بریهای نیم استوانه ای شکل
.1این نوع الگوها در قالب گچ بریهای گرد بکار رفته است مانند طرح های گلدار به خصوص طرح نیلوفر آبی - لوتوس -
2. قالب گچ بریهای مستطیل در مقیاس بزرگ به شکل نوارهای تزئینی مستطیل شکل برسطح دیوار صاف استفاده شده است.
3. قالب گچ بریهای مربع شکل. گچ بریهای مربع شکل ازنظر طرح بسیار متنوع اند شامل طرح حیوانات مانند گراز ، انسان و گل در برخی موارد با معانی خاص با نماد مذهبی.این سمبل ها علاوه بر این محوطه بطور کل دربناهای دوره ساسانی درتزیننات گچ بری بکار رفته است.
قالب گچ بریهای مربع شکل به علاوه استفاده در سطوح صاف در جاهای غیر صاف و مسطح نظیر زیرطاق و قوسها نیز بکار می رفته اند.کاربرد تزیننات گچ بری در قوسها پیشتر در دوره اشکانی بکار می رفته است.نمونه آن کاخ پارتی آشور در بین النهرین است.در ادامه کاربری این شیوه علاوه بر رماوند میتوان به مجموعه بیشاپور در استان فارس در جنوب ایران اشاره کرد.
مجموعه بیشاپور احتمالا به قرن 3 میلادی برمیگردد. ساختمان بزرگ موسوم به ساختمان مربع احتمالا متعلق به معماری مذهبی ساسانی در بیشابور میباشد. تزیننات با الگوهای صلیب شکسته و برگ کنگردر این معماری ارنباط آن را با فرهنگ غرب نشان می دهد.
.4 قالب گچ بریهای نیم دایره ای شکل. بیشترین استفاده این نوع از قالب گچ بریها در گوشه و وانتهای دیوارهاست.در مواردی در کنج دیوارها قرار گرفته وآنها را بصورت نیم دایره، شکل می دهد.مهمترین نقوش بکار گرفته شده در این نوع قالب گچ بریها نقوش گیاهی میباشد.نقوشی مانند برگ و ساقه و گل که پشت سرهم نواری عمودی را از بالا به پایین تشکیل می دهند.
ساماندهی و دسته بندی گچبری های مورد مطالعه رماوند - برزقاوله - از آنجاییکه بدبختانه بیشتر گچبری های رماوند - برزقاوله - ازحفاری های قاچاق بدست آمده اند.جمع آوری اطلاعات وگونه بندی روشمند این مواد فرهنگی برای روشنگری گاهنگاری این محوطه کاری بسیاردشوار بود اما ضروری بنظرمیرسید. حاصل تلاش برای بازسازی تزیینات معماری محوطه گردآوری اطلاعات وداده ها از موزه کوهدشت وموزه خرم آباد وداده های بررسی و حفاری نگارنده ازمحوطه براساس مجوز حفاری محوطه بودکه به شرح زیرجمع بندی شد:
